أحوال الرجال

أحوال الرجال
پدیدآوران	سامرائی، صبحی (محقق و مصحح) جوزجانی، ابراهیم بن یعقوب (نویسنده)
ناشر	مؤسسة الرسالة
مکان نشر	لبنان - بيروت
سال نشر	1405ق. = 1985م.
چاپ	چاپ اول
موضوع	ضعفا (حديث) حديث - علم الرجال محدثان اهل سنت
زبان	عربي
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏‎‏/‎‏ج‎‏9‎‏الف‎‏3‎‏ / 114/5 BP

أحوال الرجال، اثر ابواسحاق ابراهیم بن یعقوب جوزجانی (متوفی 259ق)، کتابی است درباره راویان ضعیف که با تحقیق سید صبحی بدری سامرایی به چاپ رسیده است.

نام‌های دیگر کتاب

در مصادر گوناگون چندین اسم برای کتاب ذکر شده است؛ از جمله: «معرفة الرجال والجرح والتعديل». ظاهراً «الضعفاء» و «الجرح والتعديل» دیگر نام‌های «أحوال الرجال» هستند و سامرایی نیز چنین نظری داده است. عبدالعلیم بستوی نیز به‌ضمیمه تحقیق خویش درباره شیوه جرح و تعدیل جوزجانی در کتاب «الإمام الجوزجاني ومنهجه في الجرح والتعديل»، «أحوال الرجال» را با نام «الشجرة في أحوال الرجال» چاپ کرده است‌، اما نام درست این کتاب‌، همان گونه که سامرایی نیز نوشته‌، «أحوال الرجال» است و کلمه «الشجرة» بعدها به آن افزوده شده است.

انگیزه تألیف

جوزجانی تألیف این کتاب را وظیفه‌ای دینی برای دقت در احادیث نبوی ذکر کرده و در ادامه‌، فهرست برخی از رجال ضعیف را آورده و نخست به ذکر برخی از رجال خوارج پرداخته است.

اهمیت کتاب

«أحوال الرجال» که موضوع آن راویان ضعیف و ضعفاست‌، ظاهراً تنها اثر کامل موجود جوزجانی است که یک نسخه خطی از آن در کتابخانه ظاهریه دمشق (مجموعه ۳۴۹) نگهداری می‌شود. این کتاب همواره مورد توجه رجالیان اهل سنت بوده است.

ساختار

کتاب با دو مقدمه از محقق و مؤلف آغاز شده و در مجموع، ۳۹۳ عنوان در این کتاب ذکر شده است.

گزارش محتوا

در مقدمه محقق، ابتدا به شرح حال نویسنده پرداخته شده و سپس، ضمن تحقیق نام کتاب و توصیف نسخ خطی آن، دیدگاه علما پیرامون کتاب، بیان شده است.

کتاب با مقدمه جوزجانی آغاز می‌شود. او به‌گونه‌ای تلویحی انگیزه و سبب تألیف کتاب را بیان می‌کند. آنگاه دسته‌های مختلف ضعفا را که در کتابش معرفی شده‌اند، باز می‌نماید. جوزجانی با استفاده از اقوال بزرگان، به برخی از اصول جرح و تعدیل اشاره می‌کند. ناگفته نماند که جوزجانی در مطالب مقدمه، نام نه نفر از خوارج را نیز می‌آورد.

پس از مقدمه، متن اصلی ‌آغاز می‌شود که سامانی متعارف و خاص ندارد. اما به‌اجمال می‌توان گفت که متن کتاب بر اساس فرقه‌ها، مذاهب و شهرها سامان یافته است. چنان‌که مؤلف در ضمن مقدمه به خوارج اشاره‌ای گذرا می‌کند، در متن نیز، نخست افراد منتسب به سبائیه و مختاریه را می‌آورد، سپس به ذکر کوفیان و فرقه‌های داخلی آنها، مانند مختاریه می‌پردازد. آنگاه به‌ترتیب از بصریان، اهل مدینه و دیگران یاد می‌کند. در پی آن به قدریان اشاره می‌نماید و در انتهای کتاب نام برخی افراد را بدون رعایت معیارهای قسمت‌های پیشین می‌آورد.

اطلاعات موجود درباره راویان

اطلاعات کتاب بیشتر به شناسایی هویت و آوردن الفاظ جرح و تعدیل منحصر می‌شود. با بررسی شرح‌‌حال‌ها می‌توان داده‌های نگاشته را این‌گونه ترسیم کرد:

1. نام و نسب: شهر بن حوشب.
2. کنیه: أبوالربيع أشعث بن سعيد السمان.
3. نسبت خانوادگی، قبیله‌ای و شهر: عبدالله بن عامر الأسلمي؛ محمد بن حميد الرازي.
4. مذهب و عقیده: كان رأساً في القدر، خارجة بن مصعب الضبعي كان يرمی بالإرجاء.
5. مشایخ و شاگردان: يحيی بن عبدالله... روی عنه ابن المبارك وعيسی بن يونس ويعلی وغيرهم إسماعيل بن أبان الذي كان روی بالكوفة عن هشام بن عروة.
6. نقل اقوال پیشوایان جرح و تعدیل: عمر بن راشد اليمامي. سمعت ابن حنبل يقول: لا يساوي حديثه شيئاً.
7. نمونه‌ای از احادیث ضعیف راوی: الوزير بن عبدالله روی عن الزبيدي عن الزهري حديثا معضلا: «من منحه المشركون أرضا فلا أرض له».

نمونه یک شرح حال

شريك بن عبدالله: سيء الحفظ، مضطرب الحديث، مائل.

شیوه تنظیم راویان

اثر حاضر بر اساس نظام‌های شناخته‌شده و متعارف کتب رجالی اهل سنت سامان نیافته‌ است. گاه چینش مطالب بر اساس فرقه‌ها و مذاهب است؛ آن‌گونه که در ابتدای کتاب خوارج، سبائیه و مختاریه را می‌آورد. سپس مطالب بر اساس شهرها چیده می‌شود و کوفه، بصره و مدینه و... مبنای چینش راویان می‌گردند. در داخل کوفیان به‌صورت نسبی نظم فرقه‌ای حکم‌فرما است و به نظر می‌رسد که ترتیب چینش این شهرها بر اساس فراوانی فرقه‌ها و مذاهب منحرف از دیدگاه جوزجانی باشد.

شیوه شناخت حال راویان

جوزجانی در مقدمه کتاب تصریح می‌کند که چهار دسته از راویان را در کتاب خود می‌آورد:

1. منحرف از حق و کذاب در حدیث؛
2. کذاب در حدیث که بدعت و انحرافی از او گزارش نشده است؛
3. راستگوی منحرف از حق که حدیث او در میان مردمان انتشار یافته است؛
4. ضعيف الحديث.

از تقسیم بالا و چگونگی چینش کتاب، آشکار می‌شود که نویسنده به مقوله مذهب در جرح و تعدیل‌های خویش بسیار اهمیت می‌دهد.

شیوه اطلاع‌رسانی درباره راوی

اطلاعات مربوط به شرح‌حال‌ها چندان مفصل نیست و گاه از کلماتی چند تجاوز نمی‌کند. نویسنده پس از آوردن شناسه‌های هویت (در حد نام و نام پدر)، با یک یا چند لفظ جرح او را بیان می‌کند و گاه از احادیث منکر فرد یا سخنان پیشوایان جرح و تعدیل در راستای مستند ساختن سخن خویش استفاده می‌نماید. مؤلف در برخی منقولات خود از ائمه جرح و تعدیل، سند را به‌صورت کامل می‌آورد و در پاره‌ای دیگر به دلیل شهرت، از آوردن سند سر باز می‌زند.

میزان اعتبار آرای نویسنده کتاب

جوزجانی در جرح کوفیان به دلیل مذهب، متشدد است؛ ازاین‌رو، ابن‌حجر عسقلانی آرای او را درباره کوفیان معتبر ندانسته و او را ناصبی و منحرف از امام علی(ع) خوانده است.

وضعیت کتاب

این کتاب در سال ۱۴۱۱ق، در مكتبة دارالطحاوي ریاض به تحقیق عبدالعلیم عبدالعظیم بستوی، همراه با کتاب «أمارات النبوة» چاپ شده است.

فهرست‌های روات، احادیث، مصادر و مواضیع، در انتهای کتاب آمده و در پاورقی‌ها، به‌صورت مفصل و جامع، به شرح حال روات و جرح و تعدیل آنها، پرداخته شده است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. رحمان‌ستایش، محمدکاظم، «کتب رجال اهل سنت»، دانشکده مجازی علوم حدیث، ایران، قم.
3. ابراهیمی کوشالی، مقداد، «دانشنامه جهان اسلام»، بنیاد دائرةالمعارف اسلامی