منتخب الخاقاني في كشف حقایق عرفاني

‏منتخب الخاقاني في كشف حقایق عرفانی
پدیدآوران	زنوزی، عبدالله بن بیرمقلی باباخان (نويسنده) مایل هروی، نجیب (مصحح)
ناشر	مولي
مکان نشر	ايران - تهران
سال نشر	مجلد1: 1361ش,
موضوع	توحيد خدا - اثبات خدا - صفات فلسفه اسلامى
زبان	فارسی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏‏BBR‎‏ ‎‏1222‎‏ ‎‏/‎‏م‎‏8

منتخب الخاقاني في كشف حقایق عرفانی، اثر ملا عبدالله زنوزی تبریزی (متوفی 1257ق)، با تصحیح نجیب مایل هروی، کتابی است در زمینه اثبات واجب الوجود و صفات جمالیه و جلالیه باری تعالی و مذیل است به خاتمه‌ای درباره مراتب و مراحل شناخت.

انگیزه نگارش

نویسنده کتابش را به درخواست فتحعلی شاه قاجار نوشته است.

ساختار

کتاب با دو مقدمه از مصحح و مؤلف آغاز و مطالب در بیست فصل، تنظیم شده است.

مقدمه کتاب، دارای نثری مسجع و فنی است و بااینکه موضوع این اثر، تخصصی است، سعی شده است تا اندازه ممکن، از نثر ساده‌تری برای مطالب، استفاده شود. لحن نوشتاری این کتاب، جز در مواردی که نویسنده به بیان برهان و اصطلاحات فنی می‌پردازد، ساده است و تعمدی در اظهار فضل و دشوارنویسی در آن دیده نمی‌شود.

گزارش محتوا

در مقدمه مصحح، ضمن تشریح مکاتب فلسفی که پس از ملاصدرای شیرازی شکل گرفت، به شرح ‌حال مختصر نویسنده و آثار وی پرداخته شده و سپس به ویژگی‌های اثر حاضر، اشاره گردیده است.

نویسنده در کتاب‌های خود، معمولا مقدمه‌هایی آکنده از ستایش درباره درخواست‌کنندگان نگارش کتاب دارد که دربرگیرنده مضامینی غلوآمیز با الفاظی فنی و پیچیده است. در مقدمه این اثر نیز مفصلا به ستایش فتحعلی شاه پرداخته شده است.

نویسنده درباره کتاب خود می‌نویسد: «مأمور فرمودند که رساله‌ای در علم توحید تألیف نموده که مشتمل باشد بر معرفت مبدأ اشیاء جل اسمه و معرفت صفات... و محتوی باشد بر براهین عقلیه قاطعه... امتثالا لأمره المطاع، شروع نموده... و به‌جهت اشتمال هر مسئله از مسائل او بر مقدمات عدیده و براهین کثیره و نتایج غریبه و افکار جدیده بسط تمامی به‌هم رسانید. رسائل مذکور (لمعات) کتاب و مختصر مزبور مطول گردید؛ لهذا دوباره مأمور شدم که آن کتاب مستطاب را مختصر نمایم و طایفه‌ای از براهین و نتایج و تحقیقات و تدقیقات را بیندازم تا نفعش عام و فیضش تام باشد... و الحمد لله و المنة منظم به نظم عجیب و مرتب به ترتیب غریب آمد با کمال وجازتش بر معظم مطالب الهیه و مقاصد کلامیه مشتمل و با نهایت اختصارش بر تحقیقات شریفه و تدقیقات لطیفه محتوی گردید».

ولی آن‌چنان‌که بعضی گفته‌اند، منتخب الخاقاني، تلخیص محض «لمعات» نیست. هرچند مطالب و مضامین این کتاب، نظیر و شبیه مطالب لمعات است، اما ملا عبدالله زنوزی، منتخب الخاقاني را به‌استقلال تألیف کرده و بسیاری از حجج و براهین را که در اثبات مفاهیم و مسائل فلسفی ارائه می‌دهد، خاص این کتاب است و در لمعات دیده نمی‌شود؛ چندان‌که در لمعه سوم از فصل دوم می‌خوانیم: «... پس در نزد تحقق کل باید اجزا متحقق باشد، والا لازم می‌آید که کل متحقق نباشد و یا تحصیل حاصل، حاصل آید. اخذ کن این برهان لطیف را که مثل برهان سابق از خواص این وجیزه است» و در لمعه چهارم از فصل دوم می‌نویسد: «و بدان‌ که این برهان محکم البنیان، به این نحو از بیان و تبیان، از خواص این وجیزه است» و در لمعه سوم از فصل چهاردهم، که درباره اثبات اراده باری تعالی است، می‌خوانیم: «اخذ کن و غنیمت شمار که به این نحو از تقریر و بیان و به این وجه از تتمیم و تبیان، به این وجیزه مخصوص است».

در فصل اول، در ضمن دوازده مقدمه زیر، به اثبات واجب الوجود بالذات پرداخته شده است: بیان مواد ثلث؛ انقسام واجب الوجود و ممتنع الوجود؛ معروض وجوب غیری و امتناع غیری؛ بیان ممکن الوجود غیری؛ چگونگی ممکن الوجود؛ بطلان اولویت ذاتیه؛ چگونگی علت احتیاج؛ چگونگی موجودیت وجود؛ بیان علت و معلول؛ عدم جواز تخلف از علت تامه؛ بیان معنی دور و بطلان آن و بیان تسلسل.

نویسنده در فصل دوم، در قالب چهار لمعه زیر، به اثبات عینیت وجود واجب الوجود بالذات پرداخته است: در لمعه نخست، وجود و عدم بیان گردیده و در لمعه دوم، به بحث پیرامون مشترک معنوی در میانه وجودات پرداخته شده است. در لمعه سوم، موضوع زاید بودن وجود بر ماهیت مطرح گردیده و در لمعه چهارم، محل نزاع در اصالت وجود، تبیین گردیده است.

فصل سوم، در اثبات عینیت تشخص و تعین واجب الوجود بالذات بوده و فصل چهارم، در چهار لمعه زیر، به اثبات اینکه امکان ندارد کنه ذات اقدس الهی برای غیر ذات او مدرک و معلوم شود، پرداخته شده است: بیان ادراک و علم؛ بیان علم به کنه و علم به وجه؛ بیان حقیقت واجب الوجود بالذات؛ علم به کنه ذات اقدس الهی.

نویسنده در فصل پنجم، به دنبال اثبات احدیت صرف برای واجب الوجود بوده، ولذا ابتدا به بیان بساطت حقه پرداخته و سپس معانی بسیط و احتیاج مرکب را تشریح نموده است.

نویسنده در فصل ششم، ابتدا اقسام توحید را تبیین نموده و سپس به بیان این موضوعات پرداخته که: واجب الوجود بالذات، واجب الوجود از تمامی جهات است؛ دو هویت متباین، مصداق معنی واحد نمی‌توانند باشند؛ علاقه ذاتیه در میان دو واجب الوجود بالذات متحقق نیست و اینکه توارد علل مستقله معلول واحد شخصی نیست.

فصل هفتم تا یازدهم، در اثبات معانی مختلف توحید بوده و در سایر فصول کتاب، به اثبات صفات باری تعالی پرداخته شده است که به‌ترتیب، عبارتند از: علم واجب الوجود بالذات؛ قدرت؛ اراده؛ حیات؛ سمع و بصر؛ کلام؛ متفضل محض بودن؛ حکیم علی‌الاطلاق بودن و عدالت باری تعالی.

باری اثر حاضر، به جهت اشتمالی که بر مسائل الهیه از فلسفه اسلامی دارد و به جهت احتوایی که بر آرای انتقادی ملا عبدالله و دیگر فلاسفه شیعه دارد و به‌خاطر آنکه پاره‌ای از عقاید کلامی اشاعره و معتزله و صوفیه مورد بحث و بررسی قرار گرفته است و به‌لحاظ آنکه این همه مسائل ارزشمند فلسفه اسلامی به زبان شیوا و رسا و گویای فارسی، آن‌هم در عهد قاجار که نثر فارسی به ابتذال کشیده شده بود، نوشته شده است، حایز اهمیت است و طبع و توزیع آن لازم می‌نمود.

وضعیت کتاب

فهرست مطالب در ابتدا و «فهرست آیات»، «فهرست احادیث، اخبار و اقوال» و «فهرست عام (نام کسان، فرق و اصطلاحات)»، در انتهای کتاب آمده است.

در پاورقی‌ها علاوه بر ذکر منابع و اشاره به اختلاف نسخ، به توضیح برخی از مطالب متن پرداخته شده است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. حاج‌آقابابایی، محمدرضا، «طبقه‌بندی و بررسی نثر متون عرفانی و فلسفی عصر قاجار»، پایگاه مجلات تخصصی نور، مجله: متن‌پژوهی ادبی، زمستان 1387، ‌شماره 38 علمی - ‌ترویجی/ISC ‏(12 صفحه، ‌از 101 تا 112).