سیبویه، عمرو بن عثمان
عمرو بن عثمان بن قنبر سيبويه (140-180ق)، دانشمند و نحوى مشهور ايرانى و پيشواى مكتب نحوى بصره بود. منابع براى وى، كنيه‌هاى ابوبِشر، ابوعثمان و ابوالحسن را ذكر كرده‌اند كه به كنيه نخست مشهورتر بوده است. در برخى منابع ابوبِشر به ابوبشير و ابوالحسن به ابوالحسين تصحيف شده است.
| نام | سیبویه، عمرو بن عثمان |
|---|---|
| نامهای دیگر | سیبویه، اب‍وب‍ش‍ر
سیبویه ف‍ارس‍ی سیبویه ن‍ح‍وی ابی‌بشیر عمرو |
| نام پدر | عثمان |
| متولد | 140ق |
| محل تولد | بيضاء از توابع شيراز |
| رحلت | 180 ق |
| اساتید | |
| برخی آثار | کتاب سیبویه |
| کد مؤلف | AUTHORCODE07823AUTHORCODE |
وى در حدود 140ق در بيضاء از توابع شيراز به دنيا آمد. منابع كهن وى را از موالى بنى حارث بن كعب و آل ربيع بن زياد حارثى دانسته‌اند. بيشتر منابع برآنند كه سيبويه به معناى بوى سيب است كه در اين صورت بايد اصل كلمه «سيب بويه» باشد. اما ابن خالويه اين كلمه را مشتق از «سى» و «بويه» مى‌داند. يعنى كسى كه سى بوى خوش از او برآيد و در تفسير آن گفته است كه چون سيبويه هميشه عطرآگين بوده او را اين لقب داده‌اند. برخى نيز سِيبَوَيه را مركب از «سيب» و «ويه» به معنى سيب وش يا مانند سيب دانسته، برآنند كه چون وى زيبا روى و گونه‌هايش به سرخى سيب بوده او را اين لقب داده‌اند. برخى مستشرقان نيز اشتقاق سيبويه از سيب را پذيرفته‌اند و برآنند كه اين كلمه در اصل «سِيبُو» به معنى سيب كوچك و نامى تحبيبى بوده است.
منابع كهن سال ولادت وى را ذكر نكرده‌اند.اما وفات او را به اختلاف در 180ق، 177ق، 194ق، 161ق دانسته‌اند. به روايت ابن دريد وى در شيراز وفات يافته است. اصمعى قبر وى را در شيراز ديده و ابياتى را كه بر روى آن نوشته شده بوده، نقل كرده است. با اين حال ابن قانع در روايتى وفات وى را در بصره و ابن جوزى آن را در ساوه دانسته‌اند. به گفته خطيب بغدادى وى در 32 سالگى و به روايت مرزبانى در 38 سالگى وفات يافته است. اما برخى منابع روايت ثعلب را كه گفته است وى بيش از 40 سال زيسته، ترجيح داده‌اند. از آغاز زندگى وى آگاهى زيادى در دست نيست. وى در روزگار خلافت هارون الرشيد به عراق رفت و پس از فراگيرى فقه و حديث به نحو و لغت روى آورد و نزد عيسى بن عمر ثقفى (د.150ق) كه از نخستين نحويان به شمار مى‌آيد، كتاب «الجامع فى النحو» او را خواند. سيبويه علاوه بر عيسى بن عمر از بزرگترين دانشمندان روزگار خود همچون خليل بن احمد، يونس بن حبيب، حماد بن سلمه و ابوالخطاب اخفش (معروف به اخفش اكبر) صرف، نحو، شعر، ادب و لغت فراگرفت.
ابوزيد انصارى با افتخار فراوان وى را از شاگردان خود دانسته و مدعى است كه هر جا سيبويه در كتابش عبارت «اَخبَرنى ثقة» را به كار برده است، مقصودش من بوده‌ام.
سيبويه پس از آن‌كه در علوم مختلف و به ويژه صرف و نحو تبحر يافت، از بصره به بغداد رفت و به حضور يحيى بن خالد برمكى رسيد و از وى خواست تا مقدمات مناظره با كسائى را كه در راس نحويان كوفه و معلم امين، فرزند هارون الرشيد بود، فراهم آورد. يحيى نخست سيبويه را از اين كار بر حذر داشت، اما با اصرار وى اين مناظره، در حضور گروهى از نحويان از جمله سعيد بن مسعده معروف به اخفش اوسط و فرّاء در بغداد برگزار شد و چون در مسئله‌اى نحوى ميان سيبويه و كسائى اختلاف افتاد، امين جانب استادش كسائى را گرفت و سرانجام با نيرنگ و جنجال آفرينى اين مناظره كه به «زنبوريه» شهرت يافت، به سود كسائى پايان يافت. سيبويه پس از آن بغداد را ترك كرد و به زادگاهش در شيراز بازگشت و اندكى بعد درگذشت. به روايتى وى پس از آن‌كه در اين مناظره ناكام ماند، بر آن شد تا به خراسان نزد طلحة بن طاهر كه شيفته نحو بود، رود. اما پيش از رسيدن به بارگاه وى در ساوه بيمار شد و در همانجا درگذشت. در روايت ديگرى آمده است كه وى در حال احتضار سرش را در دامن برادرش گذاشت و چشم از جهان فرو بست.
مناظره جنجال برانگيز زنبوريه، از شهرت فراوان برخوردار است و در منابع كهن انعكاس فراوان يافته است. ابوالحسن بن محمد انصارى در منظومه خود ماجراى اين مناظره را به نظم درآورده است. برخى اين مناظره را سبب مرگ زودرس سيبويه دانسته‌اند. سيبويه مناظرات نحوى ديگرى نيز با دانشمندانى چون اصمعى داشته است.
شهرت سيبويه به «الكتاب» است كه آن را به سبب ارزش و اهميتش، قرآن النحو مى‌خوانده‌اند. وى در اين كتاب، براى نخستين بار اصول و قواعد نحو را پايه‌ريزى كرد و شكل نهايى بخشيد. با ظهور «الكتاب» مكتب نحوى بصره به رياست سيبويه پديد آمد و در مقابل آن مكتب كوفه كه كسايى در راس آن بود، شكل گرفت و اختلافات ميان نحويان دو مكتب آغاز شد و تا قرن‌ها ادامه يافت. قواعدى كه سيبويه در «الكتاب» تدوين كرد، چندان مستحكم، استوار و جامع بود كه تا قرن‌ها بعد نحويان نتوانستند چيز جديدى بر آن بيفزايند و تنها به شرح و تبيين آن بسنده كردند. البته پيش از سيبويه رساله‌هايى درباره علم نحو توسط دانشمندانى چون عيسى بن عمر و خليل بن احمد تألیف شده بود، چندان‌كه گفته‌اند سيبويه قواعد نحوى كتاب «الجامعِ» عيسى بن عمر را بسط داد و مباحثى را كه از خليل بن احمد فراگرفته بود، بدان افزود و همه را در قالب «الكتاب» به نام خود عرضه كرد. اين روايت پذيرفتنى نيست، زيرا آثار عيسى بن عمر و خليل بن احمد از حد قواعدى ساده، ابتدائى و ناقص تجاوز نمى‌كرده‌اند و نمى‌توانسته‌اند پشتوانه و اساس كتابى چنان عظيم و پربار و جامع باشند. از اين رو ظهور «الكتاب» و تدوين زود هنگام دستور زبان عربى با آن جامعيت و به شكل تكامل يافته و بدون پشتوانه و پيشينه‌اى محكم و استوار، باعث شده پژوهشگران گمان كنند كه سيبويه با الهام گرفتن از آثار دستورنويسان بيگانه به ويژه يونانيان و هندیان اقدام به اين تألیف عظيم كرده است.
سيبويه با تألیف «الكتاب»، سنگ بناى نحو عربى را بنيان نهاد. اين كتاب در طول تاريخ و از زمان تألیف تا به امروز مهمترين و مشهورترين اثر در نحو عربى به شمار مى‌رود. شروح فراوانى كه در دوره‌هاى مختلف بر آن نوشته شده، حاكى از اهميت و ارزش بسيار آن است.