صدر التواريخ (نسخه خطی تذهیب‌کاری شده)
| صدر التواريخ | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | اعتماد السلطنه، محمدحسن بن علی (نويسنده) |
| ناشر | بی نا |
| مکان نشر | بی جال |
| زبان | فارسی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
صدر التواريخ، نوشته محمدحسن بن علی مراغی (متوفی 1313ق) مشهور به اعتماد السلطنه، شرح‌حال صدراعظم‌هاى شاهان قاجار از حاج ابراهیم‌خان کلانتر تا میرزا على‌اصغر خان امین‌السلطان است. این نسخه تذهیب‌کاری از کتاب در سال 1309ق. به خط خوش نگارش شده است.
همه صفحات مجدول به زر، کمندکشی شده، برگ‌های ابتدا و انتهای نسخه جدول‌بندی شده با زر و لاجورد و شنگرف، آغاز نسخه سرلوح مذهب و مرصع و کتیبه قلمدانی زرپوش، بین سطور پنج صفحه اول (مقدمه کتاب) مذهب مرصع با نقوش گل و بوته مزین، شرح‌حال هر یک از وزرا در قسمت روی برگ‌های آغاز شده و کتیبه آراسته‌ای دارد؛ صفحه آغازین شرح‌حال امین السلطان تمام تذهیب با نقوش اسلیمی و طلاکاری بین سطور (ص ۳۶۳)؛ بین پاره‌های اشعار چهار نقطه به شکل لوزی و به رنگ شنگرف کشیده شده است[۱].
برخی معتقدند این کتاب تألیف محمدحسین فروغی ذکاءالملک و میرزا غلام‌حسین ادیب افضل‌الملک است که اعتمادالسلطنه به نام خود منتشر کرده. به این مطلب در نسخه ش ۲۴۵ج دانشکده ادبیات تهران که در کتابخانه محمدعلی فروغی بوده تصریح شده است. علاوه بر این پیش‌نویس‌های اولیه کتاب همه به خط افضل‌الملک (۱۳۴۸ق) است و نشان می‌دهد صدر التواریخ تألیف اوست؛ اما اعتمادالسلطنه در برگ آخر نسخه ما نوشته تنها دیباچه و خاتمه کتاب از منشآت میرزا محمدحسین فروغی است و به خط خود او نوشته شده است[۲].
نویسنده، کتاب را این‌گونه معرفی می‌کند: «صدر التواریخ ترجمه حال و تاریخ صدور و وزرای اعظم دولت ابد مدت سلسله علیه قاجار است و اسناد آن اوراق متشتته و حکایاتی است که از الواح خواطر معمرین و دانایان معاصرین نقل شده و برای آگاهی ضمیر منیر خواجه دانان بطور حقیقت و کماهی در آن هیچ ظاهرسازی نیست»[۳].
این کتاب شرح‌حال یازده نفر از صدراعظم‌هاى دودمان قاجار است که مؤلف براى میرزا على‌اصغر خان امین‌السلطان تدوین و تألیف نموده است[۴].
در برخی از صفحات کتاب، حواشی به قلم نویسنده ذکر شده است[۵]. گاه نیز کلماتی تصحیح شده است[۶].
از آنجا که تاریخ تکرار می‌شود بسیاری از اشارات تاریخی نویسنده امروزه نیز مشاهده می‌شود؛ به‌عنوان‌مثال بودجه‌نویسی اشتباه امروز دولت‌ها برای ارگان‌ها و سازمان‌های مختلف که گاه نصف یا ثلث آن نیز وصول نمی‌شود از عهد قاجار به ارث رسیده است: «اگرچه میرزا تقی‌خان امیرنظام مواجب را کسر کرد ولی کسر او بهتر از زیادی و افزون دیگران بود؛ بجهت آنکه در عهد شاه مرحوم و صدارت حاجی میرزا آقاسی اسم مواجب زیاد و رسم آن کم بلکه هیچ بود؛ مثلاً بشخصی ده هزار تومان مواجب می‌دادند، ولی وصول نمی‌شد. صاحب مواجب مجبور می‌شد که آن برات را بهزار تومان بفروشد و باز آن هزار تومان هم اسباب خرازی فرنگ بگیرد لکن میرزا تقی‌خان اگرچه کسر کرد، ولی هرقدر مواجب که داده می‌شد بسهولت بحیطه وصول می‌رسید...»[۷].
گاه نیز برخوردهایی مقتدرانه‌ای دیده می‌شود که می‌تواند چراغ راه برخی دولت‌مردان باشد: ... رشدی افندی شیروانی‌زاده صدراعظم عثمانی از طرف سلطان عبدالعزیز خان به استقبال آمده بود. میرزا حسینخان در باب تشریفات ورود موکب همایونی به اسلامبول با او مجلسی تشکیل داد و از جمله کسانی که در آن مجلس حاضر بودند و حالا در قید حیات هستند، نواب الله قلی میرزای ایلخانی است. صدراعظم عثمانی اظهار داشت که سلطان ما از برای هیچ‌یک از سلاطین که به اسلامبول آمده‌اند استقبال نکرده است و از برای اینکه در آتیه تکلیف زیاد نشود از شاه ایران هم استقبال نخواهد کرد که سلاطین اروپ هم بعد ازین چنین تمنایی نداشته باشند. حاجی میرزا حسینخان چون این کلام بشنید فوراً از اطاق کشتی بیرون آمده به ناخدای کشتی فرمان داده که در برندیزی معاودت کنید و ترک رفتن به اسلامبول نمایید. صدراعظم عثمانی از این قضیه مضطرب شد و الله‌قلی میرزای ایلخانی را شفیع کرد که حاجی میرزا حسینخان همین‌قدر به او مهلت دهد تا درین‌خصوص به باب‌عالی به تلگراف سئوال و جواب نماید و تکلیف معلوم شود. به همین‌جهت چند ساعتی در چناق قلعه توقف شد و جواب صدراعظم عثمانی در قبول استقبال سلطان از اسلامبول رسید. آنگاه لنگر کشتی را کشیدند و به‌طرف اسلامبول حرکت کردند[۸].
محمدعلى فروغى طى یادداشتى در حاشیه آخرین صفحه کتاب به اختلاف خط دیباچه و خاتمه با متن اشاره کرده و آن دو را به پدر خویش منتسب کرده است: «دیباچه و خاتمه هر دو از منشئات میرزا محمدحسین فروغی است بخط خود او نوشته شده باین جهت با سایر اوراق دیگر خطاً فرقی پیداکرده»[۹].
پانویس
منابع مقاله
- دیباچه و متن کتاب.
- پایگاه دانشگاه امام صادق(ع)