المقتفي علی كتاب الروضتین المعروف بتاريخ البرزالي
| المقتفي علی كتاب الروضتین المعروف بتاريخ البرزالي | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | برزالی، قاسم بن محمد (نويسنده) تدمری، عمر عبدالسلام (محقق و معلق) |
| عنوان‌های دیگر | تاريخ البرزالي |
| ناشر | المکتبة العصرية |
| مکان نشر | لبنان - بیروت |
| سال نشر | 2006م , 1427ق |
| چاپ | 1 |
| موضوع | کشورهای اسلامی - تاریخ - سال‌شمار، سوريه - سرگذشتنامه، سوريه - تاريخ - 665 - 720ق. |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 4 |
| کد کنگره | /الف2 ر9012 97/3 DS |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
المقتفي علی كتاب الروضتین، معروف به «تاريخ البرزالي» نوشته قاسم بن محمد برزالی اشبیلی اندلسی (متوفی 739ق/1339م)، ذیل و ادامه‌ای بر ذیل ابوشامه مقدسی دمشقی (متوفى 655ق) بر کتاب خودش «الروضتين في أخبار الدولتين النوريّة و الصلاحيّة» است که به تاریخ و حوادث زمان فرمانروايى نورالدين محمود زنگى و صلاح‌الدين ايوبى اختصاص دارد. کتاب با تحقیق و مقدمه عمر عبدالسلام تدمری در چهار جلد منتشر شده است.
محقق کتاب در مقدمه‌اش به تحقیقاتش در سال 1997م در استانبول اشاره کرده است. دست‌یابی به نسخه خطی «المقتفی» هم‌زمان می‌شود با تحقیق وی بر اجزاء پایانی موسوعه «تاريخ الإسلام و وفيات المشاهير و الأعلام» شمس‌الدین ذهبی. از آن در توثیق تراجم اعلام و وفیات سال 665ق بهره می‌برد. او معتقد است «برزالی» تنها کسی است که این تراجم را در این اثرش آورده است و لذا محقق از آن زمان به اهمیت این کتاب برزالی پی برده و به فکر تحقیقش می‌افتد. لکن بدی نسخه همواره مانع از این کار می‌شود. بارها تحقیق این کتاب را به‌دست می‌گیرد اما فراوانی اوراق پاک‌شده و غیرقابل‌خواندن آن، او را از این کار منصرف می‌کند و به تحقیق نسخه خطی دیگری مشغول می‌شود. پس از مدتی باز به این کتاب باز می‌گردد و دوباره منصرف می‌شود؛ چراکه صفحات فراوانی از آن واضح نیست و تحقیق کتاب ناقص می‌شود. تا اینکه با توکل بر خداوند تصمیم جدی بر تحقیق آن می‌گیرد. ابتدا به جزء دوم کتاب که اوراقش به‌طور نسبی خواناتر بوده بسنده می‌کند. اما پس از اتمام جزء دوم به تحقیق جزء اول باز می‌گردد؛ پس از تردیدهای فراوان که نکند تحقیق، آن‌گونه که شایسته است نشود، خداوند به فضلش کار را بر او آسان می‌کند و تحقیق کتاب را کامل می‌کند[۱].
تدمری در ابتدای کتاب به‌تفصیل خاندان برزالی را موردمطالعه قرار داده است. ابتدا اجداد پدری و مادری و پدر مؤلف را که همه از علما و دانشمندان بوده‌اند را معرفی کرده و در ادامه پس از معرفی خواهر و برادرش، شرح‌حال خود او را به‌صورت سال‌نگار ذکر کرده است[۲]. پس‌ازآن اسامی کتاب‌هایی که استماع یا قرائت کرده و نیز سماعاتی را که در معجم سماعاتش ذکر شده را فهرست کرده است[۳].
از تراجمی که مورخین برای برزالی ذکر کرده‌اند معلوم می‌شود که متولی تعدادی از مدارس بوده است. اولین مدرسه‌ای که متولی آن بوده و در آن قرائت حدیث کرده مدرسه النوریة (در سال 710ق) بوده است. همچنین متولی تدریس در دارالحدیث اشرفیه و جامع اموی و غیر آن بوده است[۴].
محقق سپس لازم دانسته که متن کامل شرح‌حال ابن برزالی را به نقل از منابع مهمی چون «ذیل تاريخ الإسلام» ذهبی، «مسالك الأبصار في ممالك الأمصار» ابن فضل‌الله عمری، «أعیان العصر و أعوان النصر» صفدی و... را به تفکیک ارائه کند[۵].
برزالی در مقدمه تاریخش چنین می‌نویسد: «تاریخ شیخ... شهاب‌الدین عبدالرحمن بن اسماعیل مقدسی معروف به ابی‌شامه که آن را ذیلی بر کتاب «الروضتین في أخبار الدولتین» قرار داد و به‌صورت سال‌نگار مرتب نمود و از اول سال 590ق آغاز و به 665ق خاتمه داد که سال تولد من است، مجموعه‌ای نیکو و ذیلی پسندیده است. و چون آن را مطالعه کردم و به نسخه‌ای از آن دست یافتم و مقابله کردم، دوست داشتم که از آن سال (665ق) بر آن ذیلی بنویسم...». این مقدمه کوتاه سبب تصنیف این کتاب از سوی برزالی را روشن می‌کند؛ زیرا معروف است که «ابا شامه مقدسی» کتاب «الروضتین» را تألیف کرد و سپس بر آن ذیل نوشت. پس کتاب برزالی ذیلی بر «ذیل الروضتین» است که آن را ادامه داده است؛ پس به «المقتفی علی کتاب الروضتین» شناخته شد؛ همچنان‌که معروف به «تاریخ البرزالی» شد و در آن تاریخ 73 سال را از سال 665 تا 738ق یعنی از سال ولادت تا سال وفاتش را نوشته است[۶].
تاریخ‌نویسان اقوال مختلفی درباره حجم کتاب دارند. ذهبی و سُبکی تعداد مجلداتش را پنج یا بیشتر ذکر کرده‌اند. صفدی نیز آن را هشت‌جلدی و ابن قاضی شهبه نیز به نقل از ذهبی آن را هفت جلد دانسته است. اما اینکه در چهار جلد تألیف شده بر همه اقوال ترجیح دارد. دو جلد کامل از آن به‌دست ما رسیده و دو جلد از آن نیز ناقص است. دو جلد اول و دوم آن کامل است. جلد اول مشتمل بر حوادث و وفیات از سال 665 ق تا انتهای 698ق یعنی تاریخ 34 سال را دربر دارد. جلد دوم نیز حوادث و وفیات از ابتدای سال 699ق تا انتهای سال 720ق یعنی 22 سال را شامل می‌شود. جلدهای ناقص نیز برخی از طریق دوست و رفیقش «ابن جزری» به‌دست ما رسیده که تنها چند ماه پیش از او در سال 739ق وفات کرده است. ابن جزری از سیاهه تاریخ برزالی بسیاری از حوادث و وفیات را در کتابش «تاريخ حوادث الزمان و أنبائه و وفيات الأكابر و الأعیان من أنبائه» که به تاریخ ابن جزری شناخته می‌شود را نقل کرده است. این کتاب حوادث سال‌های 726 تا انتهای 738ق را آورده است. مطالبی که ابن جزری از کتاب برزالی نقل کرده قریب به نصف کتاب «تاریخ حوادث الزمان...»ش را تشکیل می‌دهد؛ برای مثال تعداد وفیات تاریخ ابن جزری 1398 است که 681 مورد از آن به‌صورت کلی یا جزئی از تاریخ برزالی نقل شده است[۷].
تدمری برای حوادث و وفیات کتاب، عناوینی وضع کرده و برای رعایت امانت در کروشه آورده است؛ به‌عنوان نمونه در شماره 645 تحت عنوان [وفات احمد بن محاسن المعروف بابن بطیخ] چنین می‌خوانیم: در روز دوشنبه دوازدهم جمادی‌الآخر، شیخ احمد بن محاسن بن عبدالرحمن دمشقی معروف به ابن بطیخ درگذشت در مقابر باب الصغیر دفن گردید. ولادت او در سال 631ق در دمشق بوده است[۸].
در پایان جلد چهارم کتاب، فهارس آیات، اشعار، کتب ذکر شده در متن، اماکن، اعلام، امم و شعوب و... مصطلحات، مصادر و مراجع تحقیق و محتویات برای مراجعه محققین ارائه شده است.
پانویس
منابع مقاله
مقدمه و متن کتاب.