غريب الحديث

‏غريب الحديث
پدیدآوران	بستی خطابی، حمد بن محمد (نويسنده) غربا‌وي، عبدالکريم‌ ابراهيم‌ (محقق) عبدرب النبي، عبدالقيوم (مصحح)
ناشر	دار الفکر
مکان نشر	سوريه - دمشق
سال نشر	1982م , 1402ق
چاپ	1
تعداد جلد	3
کد کنگره	‏
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

برای دیگر کاربردها، غریب الحدیث (ابهام زدایی) را ببینید.

غريب الحديث، اثر ابوسلیمان حمد بن محمد بن ابراهیم خطابی بستی (متوفی 388ق)، کتاب مهم و مشهور نویسنده درباره واژه‌های ناآشنا، نامفهوم و یا دیریاب در علم حدیث می‌باشد که از منابع مهم در موضوع خود بشمار رفته و با تحقیق عبدالکریم ابراهیم غرباوی و تخریج احادیث توسط عبدالقیوم عبدرب‌النبی، به چاپ رسیده است.

تاریخ نگارش

خطابی بخشی از این کتاب را در ۳۵۹ق، در بخارا نگاشت و سپس در نیشابور نسخه نهایی آن را فراهم آورد.

ساختار

کتاب با سه مقدمه از راشد بن راجح، محقق و مؤلف آغاز و مطالب در سه جلد، تنظیم شده است.

گزارش محتوا

در مقدمه نخست، ضمن اشاره به نام کتاب و نویسنده آن، به بیان این نکته پرداخته شده است که خطابی گفته است: من با دقت بسیار در احادیث دریافتم که الفاظ غریبی در آنها وجود دارد که اصل و ریشه‌ای برای آنها در دو کتاب ابوعبیده و ابن قتیبه، موجود نیست... لذا به جمع آنها همت نهادم.

در مقدمه دوم، ابتدا شرح حال مفصلی از مؤلف ارائه گردیده و سپس اقدامات تحقیقی صورت‌گرفته بر روی کتاب، توضیح داده شده است.

همه آنان که با متون کهن سر و کار دارند و در پی فهم‌ اندیشه‌‌هـای‌ پیـشینیان از لابـه‌لای سخنان و نوشته‌های به‌یادگارمانده آنانند، با مشکل واژه‌‌های ناآشنا روبه‌رو هـستند. واژه‌های نامفهوم و یا دیریاب، گاه در جای‌ حساس و اصلی جمله قرار‌ می‌گیرند و ازایـن‌رو، همه کلام را گنگ مـی‌سـازند.

ازاین‌رو غریب‌‌نگاران مسلمان، مانند همتایان ادیب خویش، به تلاش‌هایی سترگ دست یازیدند و در کنار تدوین علوم ادبی و بلاغی، بخشی از کوشش‌های‌ پیگیر‌ خـود‌ را بـه تـرجمه و شرح و تفسیر واژه‌های ناآشنای‌ مـتون‌ دیـنی (قـرآن و حدیث)، اختصاص دادند و موفق گشتند در طی چند قرن کار مستمر، از مرحله ابداع و تدوین تا‌ تهیه‌ جوامع‌ و تسهیل دسترسی به آنـها، آثـار ارزشـمندی در زمینه غریب‌نویسی‌ به‌یادگار نهند، که از جمله آنها عبارتند از ابوعبید قاسم بن سلام (متوفی 224ق) و ابن قتیبه (متوفی 276ق) که تک‌نگاری‌های حاصل از تراوش‌های فکری علما در شرح واژه‌های غریب و نامأنوسی که بدون ترتیب منطقی، مکتوب شده بود را به‌صورت مستندنویسی و با نظم و ترتیب خاصی، ارائه دهند. دسته‌بندی ابو‌عبید و روشمند کردن ارائه مطالب، مراجعان را از رنج تتبع و جستجوی فراوان رهانید، اما نقدها‌ و خرده‌گیری‌هایی بر‌ کتاب او صورت گرفت و ابن قتیبه، احادیث دیگری را به اندازه آنچه ابو‌عبید گرد آورده بود، یافت که دربرگیرنده واژه‌های غریبی بود که ابوعبید به آنها نپرداخته بود، ولذا ابن‌ قتیبه‌ آنها را گرد آورد و با همان روش مـسندی، آنـها را ارائه‌ داد. توجه‌ ابن‌ قـتیبه‌ بـه احادیثی متفاوت و جدا از آنچه ابوعبید شرح داده بود و اشتمال‌ هر‌ دو کتاب ابن قتیبه و ابوعبید بر کتاب‌های پیش از خـود، خـطابی بستی، نویسنده اثر حاضر که سـومین غریب‌نویس‌ بزرگ‌ این سبک (ترتیب مسندی) بشمار می‌رود را بر آن داشت تـا به تکمیل کار‌ این‌ دو تن بپردازد و بخش سوم احادیث دربرگیرنده‌ واژه‌های‌ ناآشنا را سامان دهد.

خطابی به احتوای‌ ایـن‌ دو کـتاب بـر کتاب‌های پیشین، آگاه بوده و با تواضع علمی خویش، همه آنچه‌ را‌ آن دو یـافته‌انـد، وا‌می‌‌نهد و در اثر حاضر، تنها‌ به‌ شرح‌ لغات احادیثی رو می‌آورد که‌ پیش‌ از او به آنها پرداخته نشده است. جـالب تـوجه اسـت که او‌ نیز‌ می‌تواند به اندازه ابوعبید‌ و ابن قتیبه، احادیث نـیازمند‌ بـه‌ شـرح بیابد و دانش غريب الحديث‌ را‌ دارای سه کتاب هم‌سنگ و برابر سازد که اثر حاضر، از جمله مهم‌ترین آنهاست.

خطابی در مقدمه کتاب خود، مطالب متعددی را بیان کرده و آثار نگاشته‌شده در موضوع غريب الحديث را برشمرده و پس از تبیین مراد از کلام غریب، علل نگارش کتاب خود را لزوم توضیح واژگان روایات و تکمیل دو کتاب قاسم بن سلام و ابن قتیبه در کنار تصحیح تصحیف‌های به‌وجودآمده در روایات، عنوان کرده است. وی چنان‌که در مقدمه آورده، در این کتاب از ترتیب موجود در دو کتاب قاسم ‌بن سلام و ابن قتیبه پیروی کرده و به‌ترتیب، به شرح واژگان غریب احادیث پیامبر(ص) در جلد نخست، اقوال صحابه در جلد دوم و اقوال تابعان و روایات بدون سند در جلد سوم پرداخته و در پایان، بحثی درباره تصحیح تصحیفات به‌وجودآمده در روایات آورده است.

ترتیب خاصی در نقل روایات کتاب وجود ندارد، جز آنکه در روایات صحابه، احادیث صحابیان مشهور بر دیگران مقدم داشته شده است. شیوه او چنان است که ابتدا متن حدیث، سپس سند آن را نقل می‌کند و پس از آن به شرح مفردات بدون ترتیب خاصی می‌پردازد. وی از آیات و احادیث نبوی و نیز اشعار و امثال عربی برای شرح واژگان استفاده کرده است و از ساختمان واژگان و جایگاه نحوی آن‌ها در متن روایات نیز سخن گفته است. او همچنین موارد اشتباه در ضبط برخی واژه‌های منقول از بزرگان لغت‌شناس را یادآور شده است.

خطابی همچنین دلالت برخی روایات بر احکام شرعی را نیز بیان کرده است. افزون بر اهمیت کتاب در موضوع خود، ویژگی‌های دیگری چون دسترسی به اقوال لغت‌شناسان و اشعار عربی و همچنین اطلاعات قابل توجه در علوم مختلف برای آن برشمرده‌اند. وی همچنین در مواردی به نقد راویان احادیث پرداخته است.

خطابی از منابع متعددی در نگارش این اثر سود جسته است. بسیاری همچون ابوعبید هروی، بیهقی و زمخشری در آثار خود از غريب الحديث خطابی نقل قول کرده‌اند.

وضعیت کتاب

فهارس کتاب، در انتهای جلد سوم جای گرفته است که به‌ترتیب، عبارتند از فهرست قرآن؛ موضوعات؛ الفاظ لغوی؛ شعر و رجز؛ لغت؛ نحو و صرف؛ فقه؛ امثال؛ اعلام؛ اماکن؛ ایام و وقایع؛ امم، قبایل و طوایف و فهرست منابع شرح و تحقیق.

در پاورقی‌ها، علاوه بر ذکر منابع و اشاره به اختلاف نسخ، به توضیح برخی از مطالب متن، پرداخته شده است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. باقری، حمید، «دانشنامه جهان اسلام»، ج15، زیر نظر غلامعلی حداد عادل، تهران، بنیاد دائرةالمعارف اسلامی، چاپ اول، 1390.
3. مسعودی، عبدالهادی، «سیر تدوین (غريب الحديث)»، پایگاه مجلات تخصصی نور، مجله: علوم حدیث، پاییز 1378، ‌شماره 13 ISC ‏(19 صفحه، ‌از 92 تا 110).