مفرج الكروب في أخبار بني أيوب

‏مفرج الكروب في أخبار بني أيوب
پدیدآوران	ابن واصل، محمد بن سالم (نويسنده) عاشور، سعید عبدالفتاح (محقق) ربیع، حسنین محمد (محقق)
ناشر	دار الکتب و الوثائق القومية. الإدارة المرکزية للمراکز العلمية. مرکز تحقيق التراث
مکان نشر	مصر - قاهره
سال نشر	1393ق، 1972م
موضوع	ايوبيان - تاريخ
زبان	عربی
تعداد جلد	5
کد کنگره	‏‎‏/‎‏الف‎‏2‎‏م‎‏7 95/8 ‏DT‎‏

مفرج الكروب في أخبار بني أيوب، اثر جمال‌الدین ابوعبدالله محمد بن سالم بن نصرالله بن سالم بن واصل حموى (604- 697ق)، کتابی است در شرح‌حال و اخبار خاندان ایوبیان، از آغاز تا پایان حكمرانى آن سلسله در شام و مصر که با تصحیح جمال‌الدین شیال و حسنین محمد ربیع به چاپ رسیده است.

اهمیت کتاب

اثر حاضر، یکی از کتاب‌های باارزش تک‌نگاری در تاریخ است که تنها به شرح‌حال و اختبار خاندان معروف کرد و ایرانی‌تبار ایوبی، اختصاص یافته است. این کتاب، از حیث تک‌نگاری در نوع خود، کم‌نظیر و از دیدگاه صحت روایت و اتقان و به‌ویژه بیان مشاهدات عینی و مسموعات مستقیم مؤلف، اثری است ممتاز و درخور توجه و عنایت بسیار.

نام کتاب

پیرامون نام کتاب، به این نکته اشاره شده است که اسمی‌ که ابن واصل برای کتاب‌ خود‌ برگزیده، بسیار‌ غریب و نادر است؛ زیرا «مفرج الكروب» (که‌ شاید‌ بتوان به «غم گشا» ترجمه کرد)، اصطلاحی است که در دعاها و راز‌ و نیازها‌ و متون عبادی به کار می‌رود و با‌ محتوای کتاب تاریخی همخوانی‌ ندارد‌.

ساختار

کتاب با مقدمه محقق آغاز و مباحث در دو بخش اصلی، در پنج جلد، تنظیم شده است.

مطالب کتاب، به شیوه‌ سال‌شمار‌ تدوین گردیده و حوادث و وقایع، به ترتیب سال‌های وقوع آنها ذکر شده و در مواردی که درباره‌ افراد و شخصیت‌های مهم سخن رفته، معمولاً در ذیل سال آغاز‌ حکومت‌ یک‌ سلطان و غالباً در ذیل سال مرگشان ذکر شده است.

اثر حاضر، جزء منابعی‌ است‌ که‌ هم‌زمان با حکومت ایوبیان و در شهرها و مناطق تحت حاکمیت آنان نوشته شده و طبیعتاً، از منابع‌ دست‌اول‌ تلقی شده و از این لحاظ، دارای اهمیت ویژه‌ای است.

برخی با توجه به اسم آن کتاب، آ‌ن را از تواریخ دودمانی شمرده‌اند، اما به سبب تأثیرپذیری شدید ابن واصل از ابن اثیر‌، جلدهای‌ اول تا سوم و بخشی از جلد چهارم این کتاب، تاریخ عمومی است‌ و فقط‌ بخشی‌ از جلد چهارم و تمام جلد پنجم به دودمان ایوبی و اخبار حکومت آنان اختصاص دارد.

ابن واصل خود شاهد و ناظر بخشی از تاریخ پرماجرای ایوبیان بوده و نیمه دوم کتابش، در واقع دنباله حوادث مربوط به ایوبیان در کتاب معروف تاریخ عمومی ابن اثیر، به نام «الكامل في التاريخ» است و مطالب کتاب را تا رویدادهای سال 661ق رسانده و علی بن عبدالرحمن، کتاب الملک مظفر، شاه حماه و جد ابوالفداء، وقایع آن را پس از ابن واصل، تا سال 695ق/ 1296م، ادامه داده است.

منابع نویسنده

این کتاب، از کتاب‌های تاریخ مقدم در تاریخ ایوبیان، همچون دو تألیف عماد کاتب و محمد بن محمد اصفهانی، به نامه‌های «البرق الشامي» (متضمن وقایع سال‌های 562 تا 589ق) و «الفتح القسي في الفتح القدسي» (شامل حوادث سال‌های 583 تا 589ق) و نیز «الروضتین» تألیف ابوشامه (متوفی 665ق) و «الكامل» ابن اثیر، استفاده فراوان کرده و به‌ویژه، به کتاب «الروضتین» توجهی بسیار داشته است، با این تفاوت که گزارش‌های مندرج در «الروضتین»، مفصل و مطول و شامل اشعاری است که ابن واصل در کتاب، بسیاری از آنها را حذف و پاره‌ای را خلاصه کرده است. منابع بخش اول کتاب، یعنی تا مرگ صلاح‌الدین ایوبی نیز همان منابع ابوشامه است از قبیل گزارش‌هایی که در «مفرج الکروب» راجع به تسخیر مجدد ادسا توسط نورالدین در سال 541ق نگاشته شده و برگرفته از کتاب «الروضتین» ابوشامه است که او نیز به‌نوبه خود، آن گزارش‌ها را از «الکامل» ابن اثیر و «النوادر» ابن شداد نقل کرده است.

سبک نگارش

پیرامون سبک نگارش کتاب، به این نکته اشاره شده که ابن واصل، مانند ابوشامه و ابن اثیر، نثری روان و شیوا و به‌دوراز لفاظی و سجع و صناعات ادبی داشته است.

گزارش محتوا

در مقدمه جلد نخست که توسط جمال‌الدین شیال نوشته شده، ضمن اشاره به موضوع کتاب به بیان ویژگی‌ها و خصوصیات آن پرداخته شده و در مقدمه جلد چهارم که به قلم عبدالفتاح عاشور به نگارش درآمده، توضیحاتی پیرامون جزء دوم مجموعه، ارائه گردیده است.

مجموع مجلدات کتاب را می‌توان به دو بخش اساسی تقسیم کرد: بخش اول که شامل سه جلد اول بوده و با تصحیح جمال‌الدین شیال به چاپ رسیده و منقول از کتاب‌های تاریخی مقدم است و بخش دوم، به تصحیح حسنین محمد ربیع که از جلد چهارم (شامل حوادث سال‌های 625 تا 628ق و بعدازآن) آغاز شده و همچنان در حال انتشار است. در این بخش، به گفته جمال‌الدین شیال، «نوایی تازه از مؤلف به گوش می‌رسد»، بدین معنای که ابن واصل وقایع و حوادثی را نقل می‌کند که یا خود شاهد پاره‌ای از آنها بوده، یا به نحو مستقیم و بی‌واسطه، از شهود عینی و دوستان نزدیک خود شنیده است. این ویژگی، به اثر حاضر، اعتباری خاص بخشیده و آن را در شمار کتاب‌های معتبر و موثق تاریخ درآورده است.

ابن واصل کتاب خود را با گزارش‌های درباره اتابکان آغاز کرده و چون به دوره ایوبیان رسیده، به تفصیل گراییده است. منبع اساسی ابن واصل در ذکر حوادث پیش از ایوبیان، «الکامل» ابن اثیر بوده که گاه به‌تصریح از آن یاد کرده و گاه با مقایسه معلوم می‌شود، اما تاریخ سنوات بعد را غالباً به استناد مشاهدات یا شرکت خود در رویدادها یا روایات افراد موثق نوشته است.

کتاب مفرج الکروب، ازآنجاکه مهم‌ترین اثر مفصل و خاص ایوبیان و جنگ‌های آنان با فرنگیان بوده، موردتوجه نویسندگان بعدی قرار گرفته است و مورخانی چون ابوالفداء، مقریزی و ابن تغری بردی به آن استناد کرده‌اند.

برای تعیین اعتبار و ارزیابی علمی کتاب و نقد تاریخی آن، باید گفت که این اثر، در میان تمام کتاب‌هایی که قبل و یا هم‌زمان با آن نوشته شده‌اند، بدین ویژگی ممتاز است که تاریخ کامل ایوبیان از آغاز تا پایان عهد ایوبی است، درحالی‌که دیگر کتاب‌های این دوره، در صدر دولت ایوبی یا سال‌های نخستین آن نوشته شده یا تنها به احوال مؤسس و موجد این سلسله اختصاص دارد یا فقط متعلق به نیمه اول حکومت ایوبیان است و در بعضی دیگر، مؤلف قصد نگارش تاریخ خاص ایوبیان را نداشته، بلکه تاریخی عمومی نگاشته و در ضمن، از ایوبیان نیز سخن گفته است.

مزیت دیگر و مهم‌تر کتاب، در آن است که ابن واصل، در نیمه دوم کتاب خود، به شرح مشاهدات عینی و مسموعات شخصی خویش یا روایت از کسانی که در وقایع حاضر و ناظر بوده‌اند، پرداخته و نوشته‌های او در این بخش از کتاب، همه دست‌اول و موثق است.

منابع تاریخی ایوبیان همانند بیشتر تاریخ‌های اسلامی عموماً جانبدارانه و با حب و بغض بسیار و به منظور ستایش و تمجید از سلاطین نوشته شده، ازاین‌رو از‌ بسیاری‌ واقعیت‌ها و حوادث مهم غفلت شده است. این منابع تلاش کرده‌اند تا به سلاطین این سلسله قداست ببخشند و دامن آنان را از هر گناه و اشتباهی پاک نشان دهند. از سوی‌ دیگر‌، بیشتر این آثار متکی بر مشاهدات مؤلفان و نیز اسناد مکتوب اداری و سیاسی است و ازاین‌رو از ارزش علمی بالایی برخوردار هستند. علاوه بر این ویژگی کلی کتاب، ابن واصل سعی کرده علت وقوع برخی حوادث‌ را‌ نیز‌ نشان دهد، ازاین‌رو به تجزیه و تحلیل‌ بعضی‌ خبرها پرداخته است.

وضعیت کتاب

این کتاب تا حوادث سال 615ق توسط جمال‌الدین شیال در فاصله 1953-1960م در 3 مجلد در قاهره به چاپ رسید. مجلدات 4 و 5 کتاب در فاصله 1972-1977م توسط حسین محمد ربیع و سعید عبدالفتاح عاشور در قاهره منتشر شد. زنو منتخبی از این کتاب را به فرانسه ترجمه کرده و در «گزیده‌های تاریخ عربی» در پاریس (1822م) به چاپ رسانده است.

فهرست مطالب جلد اول تا سوم، در انتهای کتاب آمده و در جلد چهارم و پنجم، فهارس زیر، در انتهای کتاب جای گرفته است: فهرست اعلام؛ اماکن و شهرها؛ اصطلاحات تاریخی و فهرست منابع مورد استفاده مصحح که عباتند از فهرست مصادر عربی، عربی و ترجمه شده و فهرست منابع اروپایی.

در پاورقی‌ها که توسط مصححین نوشته شده، علاوه بر ذکر منابع و اشاره به اختلاف نسخ، به معرفی اعلام مذکور در متن و توضیح برخی از کلمات و عبارات متن، پرداخته شده است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. اتابکی، پرویز (مترجم)، «تاریخ ایوبیان» تألیف ابن واصل، جمال‌الدین محمد بن سالم، «تاریخ ایوبیان»، تصحیح جمال‌الدین شیال، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، چاپ اول، بهار 1383.
3. غفرانی، علی، «پژوهش در منابع تاریخی دوره ایوبی»، پایگاه مجلات تخصصی نور، مجله مقالات و بررسی‌ها، زمستان 1380- شماره 70 علمی-پژوهشی/ISC ‏(12 صفحه- از 263 تا 274)، به آدرس: https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/63716/
4. عظیمایی، عبدالله؛ بیات، علی، «دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی»، جلد 5، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران، مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، چاپ اول، 1392ش.