غريب الحديث (ابن قتیبه)

غريب الحديث (ابن قتیبه)
پرونده:NUR17077J1.jpg
پدیدآوران	[[]] (نویسنده)
کد کنگره	‏

غریب الحدیث، اثر ابومحمد عبدالله بن مسلم بن قتیبه دینوری (متوفی 276ق)، از جمله منابع مهم در تبیین و تفسیر معنای الفاظ دشوار احادیث است. این اثر به زبان عربی در دو جلد منتشر شده است.

فهرست محتوا و فهارس فنی کتاب توسط نعیم زرزور تهیه شده است.

ساختار

کتاب با مقدمه مؤلف آغاز و سپس به ترتیب، الفاظ غریب فقهی، قرآنی، احادیث رسول، صحابه و تابعین معنا شده است.

گزارش محتوا

مقصود‌ اصلی از تصنیف کتاب‌های‌ غریب‌ الحدیث، شناخت معنا و اِعراب و شکل واژه ناآشنای به‌کاررفته در حدیث است، درست همان‌گونه که در کتاب‌های لغت جاری است‏.

از آثار ابن قتیبه و سخن تذکره‌نویسان درباره‌ او‌ برمی‌آید که او اهل سنت با گرایش اهل حدیث و مخالف معتزله بود است. بسیاری از منابع به غریب الحدیث ابن قتیبه اشاره کرده‌اند و مسلماً چنین‌ کتابی دارد‏.

نویسنده در مقدمه به مراجعه محدثین به کتاب «غریب الحدیث» ابوعبید قاسم بن سلام خزاعی (متوفی 224ق) که خلاصه تحقیقات چهل‌ساله او بوده اشاره کرده است و اینکه «اصلاح غلط ابی عبید» را در تکمیل و اصلاح آن کتاب نوشته است‏. پس‌ازآن احادیث فراوان دیگری را می‌یابد و لذا لازم می‌داند کتاب دیگری با نام «الزوائد في غريب الحديث» به رشته تحریر درآورد. او بهتر می‌بیند که این دو کتابش را در یک کتاب جمع کند و مطالبی از هر یک را که لازم است مقدم یا مؤخر و یا حذف کند به‌گونه‌ای که کسی که آن دو کتاب را ندیده باشد به دوگانگی در آن پی نبرده و یک کتاب بداند. سپس بهتر می‌بیند که این کتابش را با الفاظ فقهی و فرائض و احکام مانند وضو، صلاة، زکاة، اذان، صیام و... آغاز کند. پس‌ازآن به ترتیب ذکر قرآن و سوره‌ها و احزاب آن و سایر کتب الهی در حدیث، ذکر کافرین و ظالمین و فاسقین و منافقین و فاجرین و ملحدین و اینکه هر یک از این اسامی از کجا گرفته شده است. سپس الفاظ رافضه و مرجئه و قدریه و خوارج را بررسی کرده است. در ادامه غریب حدیث نبی(ص) و صحابه را یک‌به‌یک و تابعین و اتباع تابعین را تفسیر و کتابش را به ذکر احادیث غیرمنسوبه که اصحاب لغت ذکر کرده‌اند ختم کرده است. او ابراز امیدواری کرده که پس از این دو کتاب دیگر هیچ‌کس در غریب الحدیث ابهام و سخنی نداشته باشد‏.

ابوحاتم‌ رازی، اصطلاح «رافضه» را برای شیعیان غیر زیدی دانسته و دراین‌باره می‌گوید: «شیعه پیش از ظهور زید بن علی یک‌سخن بودند، و چون زید کشته شد، بخشی به جعفر بن محمد و به امامت او‌ متمایل شدند، و چون زید را ترک کردند از سوی پیروان زید «رافضه» (ترک‌کننده) نامیده شدند». وی از قول اصمعی نقل می‌کند که این اسم بعدها ویژه کسانی شد که در‌ مذهب‌ خود غلو کردند و کینه صحابه را به دل گرفتند. بیشتر گزارشگران البته با اختلاف در جزئیات‌ تاریخی‌ زمان پیدایش این واژه را به سال 121ق، سال خروج زید بن علی علیه هشام بن عبدالملک، خلیفه اموی، می‌دانند. بنابر گزارش این دسته، زید گروهی از یاران‌ خود‌ را، که پیمان شکستند و از او کناره گرفتند، «رافضه» نامید و یا بنا بر برخی نقل‌ها، آنان را با جمله «مرا رفض کردید» سرزنش نمود‏.

نویسنده دیدگاه اصمعی را در دو سطر نقل کرده است‏.

در تفسیر احادیث امیرالمؤمنین علی(ع) به 43 حدیث که دارای الفاظ غریب هستند اشاره شده است. در اولین حدیث نقل شده که آنحضرت لباسی را به سه درهم خرید و فرمود «الحمدلله الذی هذا من ریاشه». نویسنده در تبیین معنای ریاش به آیه 26 سوره اعراف «یا بَنِی آدَمَ قَدْ أَنْزَلْنا عَلَیکمْ لِباساً یوارِی سَوْآتِکمْ وَ رِیشاً وَ لِباسُ اَلتَّقْوى ذلِک خَیرٌ ذلِک مِنْ آیاتِ اَللّهِ لَعَلَّهُمْ یذَّکرُونَ» اشاره کرده و ریش و ریاش را هم‌معنا به معنای لباس دانسته است. به همین دلیل است که می‌گویند: ریش الطائر؛ چون لباس برای پرنده است‏.

آخرین بخش کتاب به احادیثی که گوینده آنها مشخص نیست اختصاص یافته است. در این قسمت 63 حدیث ذکر شده است که در حدیث آخر در توضیح قسطلانیة چنین آمده است: «قسطلانیة منسوب به قسطل به معنای غبار» است. به نظر می‌رسد همان‌گونه که در مقاله «ابن قتیبه دینوری» آمده این اثر همان «نسخه خطی ناقص است که در ظاهریه دمشق موجود است» و در سال 279 یعنی سه سال پس از فوت ابن قتیبه استنساخ شده است‏.

وضعیت کتاب

فهرست موضوعات هر جلد در انتهای آن و فهارس اطراف احادیث نبوی، آثار نبوی، احادیث صحابه، آثار صحابه، اشعار، رجز، اشطار، امثال و اقوال مأثوره در انتهای جلد دوم ذکر شده است.

این اثر تحقیق و تصحیح نشده و فاقد پاورقی است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. عباسی، علی‌اکبر، الهی‌زاده، محمدحسن، «ابن قتیبه دینوری»، تألیف جی لو کنت؛ پایگاه مجلات تخصصی نور، تاریخ اسلام، بهار 1385 - شماره 25، ص165 تا 176.
3. مسعودی، عبدالهادی، «سیر تدوین (غریب الحدیث)»، پایگاه مجلات تخصصی نور: علوم حدیث، پاییز 1378، شماره 13، صفحه 92 تا 110.
4. احمدی، محمدقاسم، «بررسی تطبیقی شخصیت و آثار ابن قتیبه و ابوحنیفه دینوری و نقش آن دو در تاریخ، فرهنگ و تمدن اسلامی»، پایگاه مجلات تخصصی نور: تاریخ اسلام، در آینه پژوهش، تابستان 1386، شماره 14، صفحه 5 تا 42.
5. آقانوری، علی، «شیعه و تشیع؛ مفهوم شناسی، ماهیت و خاستگاه»، پایگاه مجلات تخصصی نور: شیعه شناسی، پاییز 1384، شماره 11، صفحه 39 تا 64.