تاریخ بخارا
| نام کتاب | تاریخ بخارا |
|---|---|
| نام های دیگر کتاب | |
| پدیدآورندگان | محمد بن زفر (خلاصه کننده)
نرشخی، محمد بن جعفر (نويسنده) قباوی، احمد بن محمد (مترجم) مدرس رضوی، محمدتقی (مصحح) |
| زبان | فارسی |
| کد کنگره | DK 878 /ن4ت2 |
| موضوع | بخارا - تاریخ
نثر فارسی - قرن 6ق. |
| ناشر | توس |
| مکان نشر | تهران - ایران |
| سال نشر | 1363 هـ.ش |
| کد اتوماسیون | AUTOMATIONCODE2218AUTOMATIONCODE |
معرفى اجمالى
تاريخ بخارا، تأليف ابوبكر محمد بن جعفر النرشخى (268 - 348ق) است كه آن را در سال 332ق، به زبان عربى تأليف و به امير حميد نوح بن نصر سامانى تقديم نموده است [۱].
در سال 522ق، ابونصر احمد بن محمد بن نصر القباوى، كتاب «تاريخ بخارا» را از عربى به فارسى برگرداند. مترجم خود در اين باره مى‌گويد: «... و بيشتر مردم به عربى رغبت ننمايند. دوستان از من درخواست كردند كه اين كتاب را به فارسى ترجمه كن. فقير درخواست ايشان اجابت كردم و اين كتاب را به پارسى ترجمه كردم» [۲].
قباوى، مطالبى را از كتاب تاريخ بخاراى نرشخى حذف و قسمت‌هايى را به آن اضافه نموده است [۳].
در سال 574ق، محمد بن زفر بن عمر، ترجمه كتاب تاريخ بخارا را مختصر كرده و به صدر صدور جهان خواجه امام عبدالعزيز بخارى حنفى (رئيس شهر بخارا) پيشكش كرد.
متأسفانه اصل كتاب تاريخ بخاراى نرشخى به زبان عربى از ميان رفته است. همچنين از ترجمه فارسى اين كتاب كه توسط ابونصر احمد القباوى انجام پذيرفته نيز اثرى باقى نيست. در واقع كتابى كه امروزه با نام تاريخ بخارا در دسترس ما است، همان تلخيصى است كه محمد بن زفر از ترجمه تاريخ بخارا به عمل آورده است [۴].
جناب مدرس رضوى، به تصحيح و تحشيه كتاب همت گمارده است.
ساختار
كتاب با يادداشت ناشر آغاز شده، سپس يادداشت‌هاى مصحح و مقدمه پربار و ارزشمند وى ذكر گرديده و آنگاه مطالب، نه به‌صورت سال‌شمار، بلكه به گونه ذكر مطالب، رخدادها و وقايع مهم، تنظيم شده است.
گزارش محتوا
در اين كتاب، از ناحيه بخارا و ضمائم آن از قبيل كرمينه، زندنه، ورخشه، بيكند، بناى ارگ بخارا، ربض و ديوار بخارا، خراج بخارا و نواحى آن، نحوه فتح بخارا توسط مسلمانان، بناى مسجد جامع، تقسيم بخارا ميان عرب و عجم، قيام شريك بن شيخ المهرى، خروج المقنع، كيفيت قدرت‌يابى آل سامان و حكومت امراى سامانى تا ابوالحارث منصور بن نوح، سخن رفته است [۵].
پاره‌اى از مطالب كتاب، از مشاهدات مؤلف و بعضى، از شنيده‌هاى او از مطلعين معاصر وى مى‌باشد. اما راجع به حوادث پيش از زمان مؤلف، منابع اطلاعات او آثار پيشينيان مى‌باشد [۶].
از آنجا كه در كتاب تاريخ بخاراى موجود، از حوادث مربوط به بعد از سال 574ق (مانند تسخير بخارا توسط سلطان محمد خوارزمشاه در سال 604ق و تصرف آن شهر توسط تاتاران به رهبرى چنگيز در سال 616ق) سخن رفته، معلوم مى‌شود كه بعد از محمد بن زفر، شخصى ناشناس، مطالب مذكور را به كتاب تاريخ بخارا، اضافه كرده است [۷].
قباوى، ضمن حذف مواردى از متن كتاب كه به قول وى، ملال‌آور بوده، مطالبى را از مأخذ ديگر به اين كتاب افزوده است؛ به‌عنوان مثال، وى در بحث راجع به «المقنع» با استناد به اينكه مطالب مؤلف كتاب (محمد بن جعفر نرشخى) در آن زمينه كامل نيست، با استفاده از كتاب شخصى به نام ابراهيم (كه او را صاحب اخبار مقنع مى‌خواند) و كتاب محمد بن جرير طبرى، مطالب راجع به المقنع را كامل كرده است. وى در اين مورد مى‌گويد: «محمد بن جعفر (نرشخى) در كتاب خود، اين فصل را آورده است، ليكن ناتمام و ابراهيم كه صاحب اخبار مقنع است و محمد بن جرير طبرى آورده است» [۸].
اثر حاضر كه به قول مترجم آن، «در ذكر بخارا و مناقب و فضائل او و آنچه در وى است و در روستاهاى وى از مرافق و منافع و آنچه به وى نسبت دارد و ذكر احاديثى كه در فضيلت بخارا آمده است...» مى‌باشد، كتابى است نفيس و ارزشمند و داراى اعتبارى ويژه از حيث مطالب تاريخى و اجتماعى [۹].
وضعيت كتاب
اين اثر در سال 1317ش، توسط محقق فاضل مدرس رضوى تحصيح گرديده و به چاپ رسيده است. پس از آن، در سال 1351ش، به اهتمام ايشان براى دومين بار، با حواشى مفصل و تعليقات بسيار سودمندى به زيور چاپ آراسته شده است. تعليقات و حواشى ايشان كه تقريبا دو برابر متن اصلى كتاب را به خود اختصاص داده، در نوع خود بى‌نظير است. اين تعليقات و حواشى، شامل تصحيح كلمات نادرست، اشتباهات تاريخى، توضيح در باره اسامى خاص و همچنين اطلاعاتى راجع به جايگاه جغرافيايى شهرها و آبادى‌هاى نام‌برده‌شده در متن كتاب، معرفى اشخاص تاريخى شامل امراى سامانى، وزراء، سرداران بزرگ، علماء و نيز پاره‌اى از رويدادهاى مهم روزگار مورد بحث كتاب مى‌باشد. اين تعليقات كه با استفاده از متون معتبر تاريخى، جغرافيايى و ادبى و نيز يادداشت‌هاى علامه قزوينى و ريچارد.ن.فراى صورت پذيرفته، براى محققانى كه كتاب تاريخ بخارا را مورد مطالعه و بررسى قرار مى‌دهند، بسيار راهگشا و ارزشمند است [۱۰].
فهرست مطالب، در آغاز كتاب و فهرست حواشى و تعليقات، فهرست لغات نادر، فهرست نام اشخاص، فهرست نام جاى‌ها و اقوام و طوايف و فهرست نام كتاب‌ها در پايان آن ذكر شده است.
پانويس
منابع مقاله
1. مقدمه و متن كتاب.
2. فروزانى، سيد ابوالقاسم، «تاريخ بخاراى نرشخى، نمونه‌هاى نفيس از تاريخ‌هاى محلى»، پايگاه مجلات تخصصى نور، نشريه: اطلاع‌رسانى و كتابدارى «كتاب ماه تاريخ و جغرافيا»، بهمن 1377، شماره 16 (3 صفحه از 27 تا 29).