المحكم و المحيط الأعظم
المحكم و المحيط الأعظم از معاجم لغت قرن پنجم هجرى اثر ابن سيده، على بن اسماعيل(398-458ق) است كه صفى‌الدين محمود بن محمد ارموى عراقى (متوفى 723ق) تصحيح آن را انجام داده است. اين فرهنگ از جمله بهترين آثار در نوع خود است كه در يازده جلد منتشر شده است.
| المحکم و المحیط الأعظم | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | ابن سیده، علی بن اسماعیل (نویسنده) هنداوی، عبدالحمید (محقق) |
| ناشر | دار الکتب العلمية، منشورات محمد علي بيضون |
| مکان نشر | بیروت - لبنان |
| سال نشر | 1421 ق یا 2000 م |
| چاپ | 1 |
| موضوع | زبان عربی - واژه‌نامه‌ها |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 11 |
| کد کنگره | PJ 6620 /الف28 م3 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
ساختار
در ابتداى كتاب دو مقدمه از محقق و مؤلف آمده است. نویسنده كتاب را بر اساس فاء الفعل و با حروف حلقى شروع كرده و با حروف لبى و حروف بدون جايگاه (جوف) به پایان برده است
گزارش محتوا
ابن سيده در اين اثر، نظام كتاب العين خليل بن احمد را اساس كار خود قرار داده و با استفاده از آثار دانشمندانى چون ابوعبيدة اصمعى، ابوعمرو شيبانى، ابن جنى، ابوزيد انصارى، ابوعبيد قاسم بن سلاّم هروى، ابن دريد و ابوحنيفة دينورى به تأليفى جامع دست زده است كه آن را از بهترين آثار در نوع خود به شمار آورده‌اند.
ابوالحكم عبدالسلام بن عبدالرحمان معروف به ابن برجان ردّى بر اين كتاب نوشته و در آن اشتباهات مؤلف را متذكر شده است. اين ردّيه اكنون در دست نيست. سهيلى نيز در الروض الانف (357/3) اين اثر را مورد انتقاد شديد قرار داده و آن را سراسر اشتباه دانسته است.
مؤلف ذيل هر حرف، در ابتدا به ترجمه‌ى واژگان ابواب ثنایی مضاعف(واژگانى كه دو حرفى هستند و حرف مورد نظر تكرار شده است) مى‌پردازد. در ادامه به ترجمه‌ى ثلاثى صحيح از آن حرف مى‌پردازد، سپس واژگانى كه ثنایى مضاعف هستند يعنى يكى از حروفشان تكرار شده و داراى حروف عله مى‌باشند را ترجمه نموده است.
مؤلف بعد از باب فوق به ذكر ترجمه‌ى واژگانى كه ثلاثى معتل مى‌باشند؛ يعنى واژگانى كه سه حرف اصلى بدون تكرار و يك يا چند حرف آن از حروف عله مى‌باشد، مى‌پردازد. سپس به ثلاثى لفيف يعنى ذكر واژگانى كه دو حرف از سه حرف آن عله و سپس رباعى و خماسى و سداسى اشاره مى‌كند.
لازم به ذكر است كه ممكن است بعضى از حروف تمام موارد فوق را نداشته؛ بلكه بعضى از بابهاى فوق را در درون خود جاى دهند.
جلد اول با مقدمه‌اى از محقق شروع مى‌شود كه در اين مقدمه به انگيزه تألیف مؤلف مى‌پردازد و در ادامه مطالبى چند در مورد دو كتاب لغوى المخصص و المحكم، و تقدم يكى بر ديگرى ذكر مى‌كند. سپس به منابعى كه در تحقيق كتاب مورد استفاده قرار گرفته اشاره مى‌كند، و در آخر به زندگى مؤلف مى‌پردازد.
مؤلف بعد از مقدمه‌ى مفصلى بر كتاب كه حاوى مطالبى از قبيل بعض قواعد عرب و روش نگارش كتاب مى‌باشد به متن كتاب مى‌پردازد كه با ترجمه‌ى واژگانى كه فاء الفعل آنها حرف عين مى‌باشد شروع مى‌شود.
جلد دوم حاوى تتمه حرف العين، بعلاوه ترجمه‌ى واژگانى كه فاء الفعل آنها با حرف حاء شروع مى‌شود، مى‌باشد در اين جلد حرف حاء تا باب ثلاثى صحيح از اين حرف ذكر شده است.
جلد سوم حاوى تتمه حرف حاء تا باب ثلاثى معتل از اين حرف مى‌باشد.
جلد چهارم حاوى تتمه‌ى حرف حاء تا پایان؛ بعلاوه ترجمه‌ى واژگانى كه فاء الفعل آنها با حرف هاء شروع مى‌شود و نيز حرف خاء تا باب ثلاثى صحيح آن در اين جلد ذكر شده است.
ديگر مجلدات نيز تا جلد دهم به ترجمه ديگر واژگان اختصاص دارد و جلد يازدهم نيز حاوى فهارس كتاب است.
وضعيت كتاب
كتاب پيش از اين در شش جزء، به كوشش محققان مختلف، ميان سالهاى 1377 تا 1392ق در قاهره و به كوشش محمدعلى نجار در 1977م در قاهره منتشر شده است. پاورقى كتاب مشتمل بر آدرس شواهد و اشعار كتاب است. در مجلد آخر فهارس آيات احاديث، امثال و اقوال عرب، اشعار، ارجاز (رجزها و شعرهاى حماسى)، مواد لغوى، و در پایان فهرست مصادر تحقيق ذكر شده است.
منابع مقاله
مقدمه و متن كتاب