الفتاوی الواضحة وفقاً لمذهب أهل‌البيت(ع)

الفتاوي الواضحة وفقاً لمذهب أهل البيت عليهم السلام
پدیدآوران	صدر، محمد باقر (نویسنده)
ناشر	دار التعارف للمطبوعات
مکان نشر	لبنان - بيروت
سال نشر	1983م , 1403ق
موضوع	فتواهاي شيعه - قرن 14 فقه جعفري - قرن 14
زبان	عربی
کد کنگره	‏‏‎‏BP‎‏ ‎‏183‎‏/‎‏5‎‏ ‎‏/‎‏ص‎‏4‎‏ف‎‏2

الفتاوی الواضحة وفقا لمذهب أهل البيت(ع)، اثر محمدباقر صدر، کتابی است پیرامون نقد رساله‌های عملیه، توسط نویسنده و ارائه رساله عملی‌های نو و متفاوت در احکام شرعی، مطابق با مذهب امامیه.

ساختار

کتاب با پیشگفتار مفصلی از نویسنده آغاز شده است. وی مطالب رساله را بر چهار قسم، تقسیم نموده است:

1. عبادات (نماز، روزه، اعتکاف، حج، عمره و کفارات).
2. اموال که بر دو قسم است:
   1. اموال عمومی: اموالی که به شخصی خاص متعلق نیست و برای مصالحی عمومی و مصارفی مشخص در نظر گرفته شده است، مانند خراج، انفال، خمس و زکات (دو عنوان اخیر، گرچه جنبه عبادی نیز دارند، لیکن جنبه مالی آن‌ها قوی‌تر و بارزتر است)
   2. اموال خصوصی: اموالی که مالک یا مالکان مشخص دارد. مقررات مربوط به این بخش در دو قسمت جدا مورد بررسی قرار گرفته است:
      1. اسباب شرعی تملک یا به دست آوردن حق خاص: مباحث احیای موات، حیازت، صید، تبعیت، میراث، ضمانات و غرامات و نظایر آن، در این مبحث مورد بررسی قرار گرفته است.
      2. احکام تصرف در اموال: شامل مباحث بیع، صلح، شرکت، وقف، وصیت و سایر تصرفات و معاملات.
3. سلوک و آداب و رفتار شخصی؛ یعنی اعمال شخصی که ربطی به عبادات و اموال ندارد که دو گروه است:
   1. روابط خانوادگی، مناسبات دو جنس زن و مرد، مباحث نکاح و طلاق، خلع و مبارات و ظهار و لعان و ایلاء و از این قبیل.
   2. روابط اجتماعی و مقررات مربوط به تنظیم رفتار فردی افراد در جامعه، مقررات مربوط به اطعمه و اشربه، ملابس، مساکن، آداب معاشرت، احکام نذر و عهد و یمین، ذباحه، امربه‌معروف و نهی از منکر.
4. آداب عمومی؛ یعنی رفتار و سلوک دستگاه‌های حکومتی و عمومی در مسائل قضاء و حکومت و صلح و جنگ و روابط بین‌المللی، ابواب و مباحث ولایت عامه و قضا و شهادات، حدود، جهاد و نظایر آن.

گزارش محتوا

از منظر شهید صدر، رساله‌های عملیه باید زمینه اجتماعی داشته باشد و وضعیت جامعه اسلامی، نوشتن چنین رساله‌ای را اقتضا می‌کند؛ ازاین‌رو، مباحثی در رساله عملی‌هایشان وجود دارد که در رساله‌های دیگر به چشم نمی‌خورد که مهم‌ترین آن‌ها عبارتند از:

پیشگفتار مختصر و استدلالی درباره اصول دین که شامل سه عنوان «مرسل»، «رسول» و «رسالت» می‌باشد. در بحث «مرسل»، با استفاده از استدلال علمی و فلسفی، به اثبات صانع پرداخته شده است. استدلال اول علمی، با توجه به حساب احتمالات، طی پنج مرحله تبیین شده و یکی از ابتکارات بزرگ شهید صدر، پیاده کردن حساب احتمالات در ابعاد و مسائل مختلف فقه و اصول می‌باشد، مانند بحث اجماع، اجماع منقول، شهرت، تواتر و سیره. این بحث به‌جز بحث سیره، مباحی است که در اصول مطرح می‌باشد، اما بحث سیره، اصلاً در اصول کلاسیک وجود ندارد و شهید صدر آن را در کتاب‌ها و دروس خارج خود مطرح ساخته‌اند. ایشان سیره را به سه قسمت تقسیم کرده‌اند: سیره عقلا، سیره متشرعه و سیره شارع و اینکه هرکدام با چه مکانیزمی می‌توانند کاشف از حکم شرعی باشند. کل این بحث، از ابتکارات شهید صدر است و قبل از وی، تمایز چندانی بین انواع مختلف سیره در کلمات اصحاب، وجود نداشت.

دلیل دومی که شهید صدر بر اثبات صانع ارائه کرده‌اند، یک دلیل فلسفی است که قبل از بیان آن، به تعریف دلیل فلسفی و فرق آن با دلیل علمی پرداخته‌اند. در بحث «رسول»، شهید صدر با استفاده از همان حساب احتمالات که وجود صانع را ثابت کرد، به اثبات نبوت رسول اسلام(ص) پرداخته است و طی مثال‌های گوناگون، با توجه به آیات شریفه قرآن، بحث استدلالی و جالبی را در این زمینه بیان کرده‌اند.

آخرین بحثی که شهید صدر در پیشگفتار بیان می‌کند، در رابطه با «رسالت» می‌باشد که همان دین خداست و پیامبر(ص)، مأمور ابلاغ آن شده است و سپس ده خصلت برای دین اسلام بیان می‌کند که در ادیان آسمانی دیگر نمی‌باشد. یکی دیگر از ویژگی‌های این رساله، سبک نگارش و تقسیم‌بندی مطالب است؛ گرچه فقهای عظام شیعه و سنی، تقسیمات گوناگونی را درباره سبک نگارش فقه دارند، اما تقسیم‌بندی ایشان با توجه به اینکه می‌خواهند یک نظام اسلامی جامع و کاملی را ارائه دهند، از ویژگی‌های خاصی برخوردار است.

مصادر فتوی: گرچه فقهای عظام شیعه، منابع استنباط را چهار مورد دانسته‌اند، لیکن بیشترین اعتماد شهید صدر به کتاب کریم و سنت شریف است. ایشان درباره دلیل عقلی می‌فرمایند: «در اینکه آیا می‌توان به دلیل عقلی عمل کرد اختلاف است؛ به نظر ما عمل به دلیل عقلی جایز است، لیکن حتی یک حکم هم پیدا نمی‌شود که مستند آن فقط دلیل عقلی باشد، بلکه هرآنچه با دلیل عقلی ثابت شده، با کتاب و سنت نیز ثابت شده است». اما نسبت به اجماع معتقد است: «اجماع نمی‌تواند به‌عنوان یک دلیل مستقل در عرض کتاب و سنت باشد و به آن توجه نمی‌شود، مگر از باب اینکه در بعضی از موارد، وسیله اثبات حکم است؛ بنابراین فقط کتاب و سنت می‌توانند مصدر فتوی باشند».

شهید صدر در بخشی از کتاب، به اهمیت رساله‌های عملیه و ضرورت تغییر و دگرگونی آن‌ها اشاره کرده است. وی معتقد است رساله‌های عملی‌های که مجتهدین برای مقلدین نوشته‌اند، اساس دسترسی به فتاوی و احکام شرعی می‌باشد و با اینکه رساله‌های عملیه برای این مقصود نقش مهمی را ایفا می‌کند و از دقت نظر کافی و رعایت اختصار برخوردار است، بازهم دو نکته قابل‌ملاحظه در آن‌ها دیده می‌شود:

1. نکته اول: این رساله‌ها نوعاً از یک روش فنی در تقسیم‌بندی و ارائه حکم محروم است که این مسئله موارد زیر را در بر دارد:
   1. بیشتر احکام به خاطر رعایت تقسیم‌بندی تقلیدی در ضمن صورت‌های جزئی و محدود بیان شده و یک ساختار همگانی ندارد که مقلد بتواند در چهارچوب آن به احکام دسترسی پیدا کند.
   2. تعدادی از احکام به خاطر رعایت تقسیم‌بندی تقلیدی و به‌محض کمترین مناسبت در ابوابی آورده شده که ربطی به آن ندارد.
   3. از بعضی از احکام درنهایت به خاطر اینکه جایگاهی در تقسیم تقلیدی نداشته، خودداری شده است.
   4. در هر بحثی در ابتدا معیارهای کلی و سپس جزئیات بیان نشده تا بتوان طبق قوانین کلی و عمومی تکلیف جزئیات را مشخص کرد و مقلد بتواند تکلیف خود را در مسائل مشابه، تشخیص دهد و هر مجموعه‌ای از سؤالات با مجوز اصلی آن سؤالات ارتباط تنگاتنگ ندارد.
   5. در خیلی از موارد وجود صورت‌های گوناگون برای عبادات فرض شده، بدون اینکه سابقه ذهنی نسبت به آن وجود داشته باشد و به خاطر اعتماد بر همان صورت‌ها، بحث از صفر شروع نشده است.
   6. به خاطر انتشار بدون رویه احکام، تعداد زیادی از معیارهای کلی از بین رفته و مکلفین فرصت استخراج مبادی عمومی را با توجه به معیارهای کلی از دست داده‌اند.
2. نکته دوم: ازآنجاکه رسالت رساله‌های عملیه بیان احکام شرعی مربوط به زندگی انسان است و این احکام شرعی، گرچه ثابت می‌باشند، ولکن روش‌های تعبیر احکام مختلف است و هرزمانی با زمان دیگر تفاوت دارد؛ چراکه نیازهای انسان در هرزمانی، تفاوت می‌کند و این دگرگونی همه‌جانبه در روش‌های بیانی و حوادث زندگی اثر خود را بر رساله‌های عملیه به گونه دیگر حاکم می‌سازد. لازمه این دگرگونی، این است که رساله‌های عملیه به شکل دیگری تألیف شود. بعضی از لغات که در رساله‌های عملیه به‌کاررفته است، به‌تناسب انسان‌های زمان‌های گذشته بوده؛ علاوه بر اینکه در زمان‌های قدیم، استفاده از رساله‌های عملیه، منحصر به گروه‌های خاصی از مردم بوده؛ چون تعداد زیادی از مردم، باسواد نبوده‌اند، اما امروزه اکثر مردم، قادر به خواندن و نوشتن می‌باشند و اگر رساله‌ها به زبان روز نوشته شود، برای آن‌ها قابل‌استفاده خواهد بود؛ لذا مرجع تقلید باید به لغات و تعبیرات جدید، رساله عملیه خود را بنویسد.

وضعیت کتاب

فهرست مطالب، در انتهای کتاب آمده و در پاورقی‌ها، به توضیح پیرامون برخی از مطالب متن، پرداخته شده است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. ملکوتی فر، ولی‌الله، «رساله‌های عملیه در بوته نقد شهید صدر»، پایگاه مجلات تخصصی نور، مجله پژوهش‌های فقه و حقوق اسلامی، بهار 1385، شماره 3 ISC ‏(12 صفحه، از 93 تا 104)، به آدرس:

www.noormags.ir/view/fa/articlepage/380294/