بحوث في الملل و النحل
| بحوث في الملل و النحل | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | سبحانی تبریزی، جعفر (نویسنده) |
| عنوان‌های دیگر | دراسه موضوعیه مقارنه المذاهب الاسلامی |
| ناشر | مؤسسة الإمام الصادق علیه‌السلام |
| مکان نشر | قم - ایران |
| سال نشر | 1427 ق |
| چاپ | 1 |
| موضوع | اسلام - فرقه‌ها |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 9 |
| کد کنگره | BP 236 /س2ب3 1377 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
بحوث في الملل و النحل، نگارش آیت‌الله جعفر سبحانی، پیرامون عمده‌ترین مباحث عقاید و اندیشه‌های کلامی در دوران اسلامی است. در واقع این کتاب، مهمترین عقاید فرقه‌های مختلف دوران اسلامی را معرفی و تحلیلی نموده است.
این نوشتار، اثری مناسب برای آشنایی با فرهنگ عقاید در دوران اسلامی است. برخورداری متن از معرفی منابع فراوان پژوهشی نیز از دیگر وجوه حُسن کتاب برای محققان بشمار می‌آید. همچنین برخی از دیدگاه‌های ابتکاری و کاربردی مؤلف، نظیر ارائه ملاک در حسن و قبح عقلی و نقادی دیگر ملاکهای ارائه‌شده، بر غنای اثر افزوده است.[۱].
ساختار
این مجموعه، دربرگیرنده عقاید ده گروه اسلامی است:
- اهل حدیث و حنابله که امروز به آن‌ها سلفی هم می‌گویند؛
- اشاعره و پیروان ابوالحسن اشعری که در آغاز کار به‌عنوان شاخه‌ای از اهل حدیث ظهور کردند، ولی به‌تدریج از حنابله فاصله گرفت و تعدیلی در عقاید آنان پدید آورد؛
- حرکتهای واپسگرایانه و ارتجاعی؛ نظیر مرجئه، جهمیه، کرامیه و ظاهریه که به‌عنوان مقابله با معتزله که گروهی پیشرو بودند، پدید آمدند و حرکت فکری و فلسفی و عقلی را به عقب برگرداندند؛
- قدریه که در حقیقت اسلاف معتزله بشمار می‌روند؛
- ماتریدیه که به‌سان اشاعره، شاخه‌ای از اهل حدیث بوده و به‌گونه‌ای در عقاید اهل حدیث تعدیل پدید آورده‌اند و از اشاعره به معتزله نزدیکترند؛
- معتزله که بیش از دیگر فرقه‌ها با اشاعره سر ناسازگاری و ستیز داشتند؛
- خوارج که از دیرینه‌ترین فِرَق اسلامی بوده و در جنگ صفین نخستین جوانه‌های آن آشکار شد؛
- وهابیت که چهره دیگری از سلفی‌گری در دوران کنونی است و به‌وسیله ابن تیمیه، در قرن هشتم پی‌ریزی و در قرن دوازدهم به‌وسیله محمد بن عبدالوهاب مجدداً احیا شد؛
- شیعه زیدی و اسماعیلی؛
- شیعه امامی اثناعشری که اسلام اصیلی است که پیامبر(ص) آن را بیان فرموده است.[۲].
گزارش محتوا
جلد اول، از شش فصل تشکیل شده است. نویسنده بعد از مقدمه تحقیق، از تفرق امت اسلامی به هفتادوسه فرقه سخن به میان آورده است. بر مبنای روایتی از پیامبر(ص)، امت اسلامی به هفتادوسه فرقه متفرق می‌شوند. آیت‌الله سبحانی این روایت را از حیث سند و متن مورد بررسی قرار داده است، سپس درباره فرقه ناجیه مطالبی را بیان نموده است.[۳].
بررسی علل پیدایش اختلافها و پی‌ریزی مذاهب گوناگون از مسائل و مباحث عمده دو فصل بعدی است. در کتابهای تاریخ عقاید، پیرامون علل پیدایش اختلافات کمتر گفتگو شده است. ازآنجایی‌که تاریخ‌نگاری در میان مسلمانان به‌صورت نقلی بوده، کمتر به تحلیل تاریخ پرداخته شده است. نگارنده به عوامل ششگانه پیدایش اختلافها و پی‌ریزی مذاهب گوناگون، اشاره نموده است: تعصب‌های کور قبیله‌ای و گرایش‌های حزبی؛ بدفهمی و کجاندیشی در تفسیر حقایق دینی؛ منع و جلوگیری از تدوین احادیث پیامبر و نشر آن؛ آزادی احبار و رهبان در نشر اساطیر عهدین؛ برخورد مسلمانان با ملتهای متمدن که برای خود کلام مستقل و عقاید دیگری داشتند و اجتهاد در برابر نص[۴].
مؤلف در فصول بعدی کتاب به‌صورت اجمال به برخی از فرقه‌های کلامی می‌پردازد. او از اصول عقاید اهل حدیث سخن به میان آورده است. وی برخی از اصول را از زبان اشعری نقل می‌کند. برخی از اصول پذیرفته‌شده اهل حدیث چنین است: خدا یگانه و واحد است؛ محمد بنده و رسول اوست؛ بهشت و دوزخ برحقند؛ خداوند بر عرش خود استقرار دارد؛ خدا چهره‌ای دارد، ولی بدون کیفیت؛ خدا دارای دو دست است؛ خدا چشم دارد، اما بدون کیفیت؛ کس که گمان کند نامهای خدا غیر خداست، گمراه است؛ خدا دارای علم است؛ اثبات چشم و گوش برای خدا؛ ما نمی‌توانیم از خدا بی‌نیاز شویم و نمی‌توانیم از قلمرو علم او بیرون بیاییم و...
مؤلف از زبان ملطی نیز به بازگویی اصول اهل حدیث پرداخته است. مؤلف محترم در ضمن پرداختن به نقادی اجمالی اصول اهل حدیث، این نکته را تذکار داده است که اکثر اصول اهل حدیث، به‌عنوان جبهیری در مقابل مخالفان، جزء اصول عقاید آمده است؛ به‌گونه‌ای که اگر مکتب مخالف در این مورد وجود نداشت، هرگز اهل حدیث به این اندیشه نمی‌افتادند که چنین مسائلی را جزء اصول عقاید قرار دهند؛ به‌عنوان مثال، می‌توان از مسئله قدیم یا حادث بودن کلام خدا سخن گفت که در آغاز قرن دوم بر سر زبان‌ها افتاد و اصلاً چنین چیزی در کلام رسول خدا(ص) و صحابه وجود نداشته است، ولی چون اهل حدیث در مقابل حدوث قرآن، جبهیری کردند، اعتقاد به قدم (حادث نبودن قرآن)، جزء عقاید اسلامی درآمد. سپس مؤلف محترم، با نظر به اخلاقِ گزارش کامل و دقیق اصول بنیادین هر فرقه‌ای، خود را بر آن می‌بیند که برخی از عقاید اهل حدیث را که شایستگی تبیین و گزارش دارند، با وسواس بیشتری بکاود. ایشان، از اصولِ: اطاعت از سلطان جائر و تحریم براندازی نظامهای جائر؛ عدالت سلف و بالاخص همه صحابه؛ امامت خلفای چهارگانه و فضیلت آنان به‌ترتیب تاریخ خلافت؛ مسئله تقدیر و اینکه خیر و شر همه از جانب خداست و بشر در آن‌ها نقشی ندارد؛ صفات خبری و تفسیر آن به‌گونه‌ای که منتهی به تجسیم و تشبیه شود، یاد نموده است. در میان این مباحث، مسائلی فراوانی معرفی و تحلیل می‌شود. در پایان نیز، فصلی درباره تاریخ سلفیه گشوده است که امروزه، دعوت به آن در جامعه اهل سنت، نوعی روشنفکری به حساب می‌آید[۵].
در جلد دوم، از اشاعره، به‌تفصیل سخن گفته شده است. در سه فصل اول، به تبیین عقاید یکی از بزرگترین پیشوایان اهل سنت، یعنی شیخ ابوالحسن اشعری پرداخته شده و اندیشه‌های او را از دو کتاب وی، «الإبانة» و «اللمع» برگرفته و در تأیید آن‌ها مطالبی نیز از پیروان او نقل کرده است. مؤلف همچنین در مواضعی که خود اشعری در باب آن‌ها مطلبی ندارد، نظیر مسائل مربوط به نبوت و معاد و خلافت، سخنی نگفته است. در این کتاب، اندیشه‌هایی که برای مکتب اشعری، بنیادین بوده است، مورد تجزیه‌وتحلیل قرار گرفته شده است. گذشته از بخش اول این جلد که نحوه و جریان شکلگیری اشاعره گزارش می‌شود، در بخش دوم، از اصول اساسی حاکم بر سنت اشعری سخن به میان آمده است. جستار از صفات خبری در نزد اشاعره، آفریننده بودن خداوند نسبت به کارهای بندگان، اراده گسترده خدا نسبت به همه کائنات، تکلیف فراتر از قدرت و توان، مقارنت قدرت و انجام فعل، رؤیت خدا در روز رستاخیز، کلام نفسی خدا، حادث نبودن کلام خدا و انکار حُسن و قبح عقلی، از برجسته‌ترین اصول اشاعره است که مؤلف محترم با تیزبینی و با رویکرد نقادانه بدان‌ها پرداخته است. نظیر این گزارش‌ها و رویکرد نقادانه را در مسئله انکار حُسن و قبح عقلی شاهد هستیم. انکار این مسئله، یکی از زیربناهای کلام اشاعره را تشکیل می‌دهد؛ آنان به پیروی از اهل حدیث و حنابله، خرد را کوچکتر از آن می‌دانند که حُسن و قبح اشیا را درک کند و یا اصلح را از غیر اصلح جدا سازد؛ بلکه ایشان می‌گویند: کسانی که عقل را بر درک حُسن و قبح افعال توانا می‌شمارند، مشیت الهی را محدود می‌سازند و از حریت و آزادی او می‌کاهند؛ زیرا پذیرفتن داوری عقل در این قلمرو، سبب می‌شود که خدا آنچه را که خرد خوب شمرده است، انجام دهد و آنچه را بد دانست، ترک کند و محدودیتی بالاتر و روشنتر از این نیست؛ بنابراین، برای حفظ اطلاق اراده خدا، چاره‌ای جز این نیست که بگوییم خوب و بد آن است که خدا آن را خوب و بد بشمارد و هرگاه خدا کافری را به بهشت و مؤمنی را به دوزخ روانه کرد، خوب خواهد بود و اگر کودک معصومی را وارد آتش ساخت، کار خوبی به حساب خواهد آمد.
مؤلف، ادله ایشان را نقل و نقد نموده است؛ آنگاه از ملاک درک و قضاوت عقل درباره حسن و قبح، پی‌جویی نموده است[۶].
بخش‌های پایانی، از پیشوایان و بزرگان اشاعره سخن گفته است. در این موضع، از بارزترین پیشوایان اشاعره نام برده شده و از آرا و آثار آنان سخن گفته شده است. این افراد عبارتند از: قاضی ابوبکر باقلانی، ابومنصور عبدالقاهر بغدادی، امامالحرمین جوینی، حجت‌الاسلام غزالی، محمد بن عبدالکریم شهرستانی، فخرالدین رازی، سیف‌الدین آمدی، عضدالدین ایجی، سعدالدین تفتازانی، میر سید شریف جرجانی و قوشچی. آشنایی با افکار این افراد که تأثیرگذاری فراوانی نیز در اندیشه دوره اسلامی داشتند، در وضوح و روشنگری عقاید علمی نیز دارای اهمیت بسزایی است.[۷].
در جلد سوم، از مکاتب ماتریدی، مرجئه، جهمیه، کرامیه، ظاهریه و معتزله سخن به میان آمده است. مکتب ماتریدی، نوعی عقلگرایی متوسط میان مکتب اشعری و معتزلی است که در عین استناد به نصوص و روایات، از عقل نیز بهره می‌گیرد. مکتب معتزله نیز، عقلگرایی را شعار خود ساخته است. در این بخش، عمده سخن از مکتب اعتزال است. در باب ماتریدی، گفتاری فشرده، در باب نحوه پیدایش آن، شباهتها و اختلافات مکتب اشعری و ماتریدی و برخی از پیروان این مکتب آورده شده است.[۸].
اما در باب مکتب اعتزال که با القابی همچون: عدلیه، موحده، اهل حق، قدریه، ثنویه، معطله، جهمیه و وعیدیه، نیز نامیده شدهاند، گفتاری گسترده را در این جلد شاهد هستیم. این مکتب، در میان مکاتب دوران اسلامی، برای عقل و خرد سهم بیشتری قائل بود؛ اما تعصب اشاعره و پیشوایان اهل حدیث، سبب شد که بسیاری از آثار معتزله از بین برود و تنها مقدار ناچیزی از آن برجای بماند[۹].
اما آنچه مهم است، بحث از اصول پنجگانه مکتب معتزله است. اساس مکتب اعتزال را پنج اصل کلامی تشکیل می‌دهد. این پنج اصل عبارتند از: توحید؛ عدل؛ وعد و وعید؛ منزلت بین دو منزلت؛ امر به معروف و نهی از منکر. نویسنده هریک از این اصول را به‌نحو مبسوطی توضیح داده است.[۱۰].
بخش مهم دیگر در باب معتزله، مسئله قضاوت تاریخ درباره آن‌هاست. مؤلف در این قسمت، از اتهام آلودگی اخلاقی آنان تا بررسی گرایش‌های خلفای بنیعباس بدان‌ها سخن گفته است.[۱۱].
آخرین بخش، تحقیقی از پیشوایان و دانشمندان معتزله و آثار علمی برجای‌مانده از ایشان است.[۱۲].
مؤلف، در جلد چهارم، پیرامون وهابیت سخن گفته است. این جلد، در هفت فصل است و به‌طور کلی می‌توان گفت که در دو بخش طراحی شده است:
بخش نخست به سرگذشت ابن تیمیه و محمد بن عبدالوهاب و خطوط کلی عقاید این دو، اختصاص یافته است؛ در این بخش، پس از تبیین دیدگاه علما و دانشمندان درباره ابن تیمیه و محمد بن عبدالوهاب، دو مسئله، به‌صورت جداگانه مورد بحث و بررسی قرار گرفته شده است: شرک در عبادت و تحدید بدعت. ازآنجایی‌که بسیاری از اندیشه‌های وهابیان، از این دو مسئله سرچشمه می‌گیرد و آنان به‌خاطر عدم تحدید منطقی از این دو مسئله کلامی و قرآنی، بسیاری از کارها را از جزئیات شرک در عبادت و از مصادیق بدعت دانستهاند، ازاین‌جهت به تحدید این دو موضوع پرداخته شده است تا در پرتو ضوابط کلی که از قرآن و سنت الهام گرفته شده، به تحلیل عقاید آنان پرداخته شود[۱۳].
در بخش دوم، جزئیات عقاید آنان بحث شده است. مؤلف در میان عقاید آنان، برخی را تحلیل و نقادی نموده است؛ سفر برای زیارت پیامبر(ص)؛ زیارت قبر پیامبر؛ تعمیر قبور؛ مسجدسازی در کنار مشاهد؛ نمازگزاردن در مشاهد؛ توسل به پیامبران؛ سوگند به مقدسات؛ سوگند دادن خدا به حق اولیا؛ تبرک به آثار پیامبران و اولیا و نذر برای انبیا و صالحان از این موارد هستند[۱۴].
جلد پنجم به خوارج، جلد ششم به شیعه، جلد هفتم به زیدیه، جلد هشتم به اسماعیلیه، قرامطه، دروز، فطحیه، واقفیه و نصیریه و در جلد پایانی خلاصه‌ای از جلدهای قبل ارائه شده است.
نویسنده بعد از معرفی هرکدام از این فرقه‌ها و چگونگی شکلگیری و نام‌گذاری آن‌ها به طرح عقاید و افکار آن‌ها می‌پردازد. ایشان گاه عقاید و افکار فرقه‌ها را در بوته نقد قرار می‌دهد و آن‌ها را رد می‌کند.
وضعیت کتاب
پاورقی‌های کتاب به ذکر مستندات مطالب کتاب، ترجمه اعلام متن و یا ذکر وفات آن‌ها، توضیحاتی در رفع ابهامات متن و... اختصاص یافته است.
در ابتدای جلدهای نه‌گانه کتاب مقدماتی ذکر شده است.
فهرست محتویات هر جلد، در انتهای همان جلد قید شده است.
پانویس
منابع مقاله
- مقدمه و متن کتاب.
- محمدی‌نسب، رضا، «معرفی کتاب فرهنگ عقاید و مذاهب اسلامی مجلد یکم»، کتاب ماه و فلسفه، شهریور 1392، شماره 72.
- محمدی‌نسب، رضا، «معرفی کتاب فرهنگ عقاید و مذاهب اسلامی (مجلد دوم)»، کتاب ماه و فلسفه، تیر 1393، شماره 82.