تاریخ دخانیه یا تاریخ وقایع تحریم تنباکو
| تاریخ دخانیه یا تاریخ وقایع تحریم تنباکو | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | اصفهانی کربلائی، حسن (نویسنده) جعفریان، رسول (به کوشش) |
| عنوان‌های دیگر | تاريخ وقايع تحريم تنباکو |
| ناشر | نشر الهادي |
| مکان نشر | ایران - قم |
| سال نشر | مجلد1: 1377ش , |
| زبان | فارسی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
تاریخ دخانیه یا تاریخ وقایع تحریم تنباکو، نوشته شیخ حسن اصفهانی کربلایی، کتابی است به زبان فارسی با موضوع تاریخ ایران و اسلام.
این اثر، روح کلی جنبش تنباکو را نشان می‌دهد... احساس نویسنده، همان احساسی است که در فضای جنبش به وجود آمده، نه احساس مورخی که بعدها، تحت تأثیر نتایج تاریخی آن تحول و تنها با تکیه به اسناد و نوشته‌ها و خاطرات، تاریخ جنبش را نوشته باشد[۱].
رسول جعفریان، کتاب را تصحیح کرده و بر آن مقدمه نوشته است.
ساختار
کتاب، دارای مقدمه مصحح و محتوای مطالب در فصلهای متعدد است.
گزارش محتوا
در تحلیل نویسنده این کتاب، جنبش تنباکو، جنبشی کاملا مخالف با دخالت اجنبیان و در راستای تقویت اسلام بود. ازاینرو کتاب، سراسر حاوی مطالب ضد غربی است. در این اثر «شیخ حسن، ابتدا بر نقش جنبش در احیای اسلام در برابر «امواج فتن فرنگستان» سخن به میان آورده و برای شرح و بسط خسارت ناشی از این فتنه‌ها توضیحی در باب آثار مراوده با فرنگستان ارائه می‌دهد. به دنبال آن، تحلیلی از چگونگی پیدایش قشر فرنگی‌مآب بیان می‌دارد... وی سپس از رشد این نگرش در میان فرنگی‌مآبان اشاره کرده و از جمله مهمترین نتیجه آمیزش با مردم فرنگستان را همین می‌داند که «منکرات اسلامیه» اهمیت خود را از دست داده است... [از نظر او] باید از دوستی و موادّه و مراوده با کفار پرهیز کرد...»[۲].
«وی سپس از مقاله‌ای یاد می‌کند که در روزنامه اختر چاپ شده و ضمن آن همین اندیشه‌های فرنگی‌مآبی ترویج گشته است. وی متن نامه را آورده و پس از آن به نقد مقاله پرداخته است. عنوان آن مقاله، «لزوم تشکیل انجمن دانش» و هدف اصلی آن حمله به علوم دینی و عالمان بوده است. پرسش آن مقاله این است: چرا علمای ما با این مقدار تحصیل هنوز نتوانسته‌اند «یک آلت جزئی ب‌ی‌قابلیت» بسازند»؟[۳].
«پس از نقد آن مقاله، وی شرحی از رواج فرنگی‌مآبی در ایران را به دست می‌دهد... او از این که ایرانیان، اقبال مردم انگلستان را بهسوی خود، فوزی عظیم شمرده‌اند و از اینکه چگونه آنها مهام امر لشکری و کشوری خود را به دست آنها سپرده‌اند می‌نالد»[۴].
«پس از این کلیات، وی به اصل مطلب، یعنی ثبت جریانات آغازین امتیاز تنباکو و رخدادهای پس از آن می‌پردازد. او با این کلیات بر آن است تا نشان دهد که پس از نفوذ فرنگیان، اقدام به تحریم، مهمترین حرکتی بوده که صورت گرفته و ضمن دفع سلطه خارجی، اعتبار اسلام را احیا کرده است... فاصله گرفتن روحانیت از نظام آموزشی جدید و انزوای فکری و فرهنگی، رها کردن قشر تحصیلکرده و نگه داشتن بخش سنتی جامعه، سبب شد تا سهم آنها در جامعه محدود شده و کانالهای قدرت در اختیار فرنگی‌مآبان قرار گیرد. شیخ حسن، پس از اشاره به گرفتن اصل امتیاز توسط خارجیها و نقش امین‌السلطان و نیز ثبت متن امتیازنامه، مجددا به سراغ توسعه نفوذ فرنگیها در ایران پرداخته و فساد و تباهی را ناشی از حضور آنان دانسته است»[۵].
«شیخ حسن، در نهایت، از رواج دین‌داری در میان مردم سخن می‌گوید و حتی از تأثیر این جنبش بر منورالفکران که برخلاف گذشته، این بار تحت تأثیر قرار گرفته و از محاسن اسلام و موافق زمان بودن آن سخن می‌گفتند، مقاله‌ای را آورده است»[۶].
«علی‌رغم آنکه شیخ حسن فقیه بوده و ظاهرا به کار تاریخ اشتغالی نداشته، کتابش در تاریخ جنبش، اثری بکر و بدیع بوده و توان گفت که اسلوب نگارش تاریخ را تا حدود زیادی رعایت کرده است. وی در سرگذشت جنبش، بحث را با کلیات شروع کرده، قدمبهقدم وقایع آن را دنبال کرده و تا رسیدن به نتایج قطعی پابهپای حوادث، کتاب خود را به پیش برده است. پرداختن وی به نوشتن تاریخ چنین جنبشی، نشانگر جایگاه والایی است که در این جنبش بهلحاظ دینی و سیاسی در ذهنیت شیخ حسن داشته است. این، در حالی است که جز یکی دو جزوه کوتاه، این کتاب تنها اثر تکنگارانهای است که در اینباره و در همان دوره‌ای که جنبش برپا بوده، به نگارش درآمده است»[۷].
«وی در این کتاب، افزون بر نقل وقایع، جهتگیریهای فکری خودش را که برخاسته از متن واقعیات موجود در زمان وی و ارزشهای حاکم بر آن بوده و به تحولات و رخدادها روح و معنی بخشیده، آورده است. یکی از مهمترین نکات، تحرک مردم و به عبارتی حضور توده‌های مردم در این جنبش بوده که شیخ حسن به‌دقت اهمیت آن را دریافت و همه جا به‌عنوان حرکت عمومی مردم از آن یاد کرده است»[۸].
«وی مفهوم دقیق ملت را با عنایت به ملت مسلمان ایران که هویت مشترک مذهبی داشته‌اند، اصل قرار داده و همه جا از علما به‌عنوان رؤسای ملت یاد کرده و در برابر آنها، دولت را قرار داده است. در نگاه وی، اعلای کلمه ملت، مساوی و مساوق با اعلای کلمه اسلام است و در مجموع به معنای قوت و قدرت حضور این هویت مشترک مذهبی در میان توده مردم است. این نگرش در واقع، به‌کارگیری دقیق همان مفهوم ملت در قرآن است»[۹].
«شکل نگارش و استفاده از مواد تاریخی در این اثر، در حد خود بسیار جالب و قابل توجه است. بحث، از چگونگی تأثیر فرنگیان بر ایرانیان آغاز شده، خصلت پلید استعمار مورد توجه قرار گرفته و پس از آن از سفر شاه به فرنگ، گرفتن امتیاز، متن امتیازنامه و... و به‌ترتیب تا انتهای وقایع تنباکو به پیش رفته است. وی متن تلگرافات را با دقت ثبت کرده و این به‌تنهایی نشانگر آگاهی کامل وی از اهمیت این تلگرافات به‌عنوان اسناد جنبش می‌باشد. وی همچنین از بسیاری از نامه‌هایی که از شهرهای مختلف نوشته می‌شده - ظاهرا نامه‌های شخصی یا عرض حال به علما - بهره برده و با ثبت این نامه‌ها تا اندازه‌ای وقایع شهرستان‌ها را نیز ثبت کرده است؛ هرچند نسبت به وقایع برخی شهرها اطلاعات اندکی ارائه شده است»[۱۰].
«از مواردی از کتاب وی، چنین برمی‌آید که مؤلف در تهران بوده و طبعا به دلیل آشنایی پیشین با علما، به‌ویژه شیخ فضل‌الله نوری که با وی رفتوآمد داشته، علاوه بر آنچه خود مشاهده می‌کرده، متن تلگرافات را از طریق آنان به دست می‌آورده است... وی با عبارت «به وسائطی چند به دست آمد»، به‌طور مبهم درباره نوع دستیابی‌اش به منابع اشاره کرده... طبیعی است که وی تنها با حضور در بیت میرزای شیرازی می‌توانسته... [به این امور] دسترسی داشته باشد»[۱۱].
«کربلایی با اشاره به «همه این رنج بردن‌ها» که در جمعآوری «صورت این مکاتبات و سؤال و جواب‌ها» متحمل شده، هدفش را خدمت به «رؤسای ملت» ذکر کرده، به امید آنکه در آینده رؤسای ملت «از خصوصیاتی که این قصه مشتمل است»، «مطالب مهمه را با تجربه آموخته باشند». او با اشاره به محدودیتی که برای افراد امثال وی وجود دارد، می‌گوید: کسانی که در «اینگونه وقایع بزرگی که دولت و اولیای دولت طرفند»، واقعهنگاری می‌کنند، هر مقدار که «حریص» باشند، نمی‌توانند به همه نکات «پی برده و شرح دهند». در این صورت شرح پاره‌ای مطالب را به عهده دقت نظر و غوررسی ملاحظه‌کنندگان موکول و محول کرده است»[۱۲].
«یکی از مهمترین نتایجی که با مطالعه کتاب شیخ حسن به دست می‌آید آن است که کسانی از روحانیت با وجود آنکه در کربلا، نجف و سامرا مشغول تحصیل بوده‌اند دقیقا از مسائل سیاسی و فرهنگی جاری مطلع بوده و در ارتباط دائم با اینگونه مسائل بوده‌اند»[۱۳].
«کتاب وی در همان سال 1310ق، که هنوز قدرت قاجاریه دستنخورده بوده، نوشته شده و او می‌بایست رعایت حال بسیاری از امور را می‌کرده است. بااین‌همه خط کتاب دقیقا خط رهبران جنبش بوده و بههیچروی تحت تأثیر افراط برخی از گروه‌ها یا تفریط بعضی از جریانات قرار نگرفته است. او خط رهبری جنبش را در سامرا و تهران دنبال کرده و دقیقا از آن به دفاع برخاسته است. از متن کتاب بهخوبی استفاده می‌شود که وی به‌شدت از افراطیها که سعی می‌کردند نتایجی ورای آنچه مورد نظر رهبران جنبش بوده بگیرند، انتقاد کرده است»[۱۴].
«با ملاحظه این نکات می‌توان گفت که اثر شیخ حسن بسیار بدیع بوده و هیچ نگارش دیگری در زمینه این رخداد تاریخی به پایه او نمی‌رسد. جز این کتاب، تنها مشتی اسناد خارجی، خاطرات کوتاه اعتمادالسلطنه، قطعه‌های جسته گریخته ناظم‌الاسلام - که بسیاری از آن برگرفته از کتاب شیخ حسن و البته بدون یاد از منبع بوده - و مطالب مغرضانه یحیی دولتآبادی و نیز خاطرات سیاسی امین‌الدوله و برخی اسناد دولتی در دست است که البته باید در تحلیل نهایی مورد استفاده قرار گیرد. بی‌توجهی به کتاب شیخ حسن در طول هشتاد سال گذشته، نشأتگرفته از نگرش ضد فرنگی اوست که بههیچروی با اندیشه‌های منورالفکران که در تمام این دوره مسلط بوده و پشتوانه استبداد را هم داشته‌اند، سر سازگاری نداشته است»[۱۵].
وضعیت کتاب
فهرست مطالب در ابتدا و فهرست اعلام در انتهای اثر ذکر شده است. پاورقیها علاوه بر ذکر ارجاعات، حاوی توضیحاتی درباره متن نیز هست. در تصحیح این اثر از دو نسخه کتابخانه آیت‌الله مرعشی قم و یک نسخه کتابخانه آخوند همدان استفاده شده است.
پانویس
منابع مقاله
مقدمه مصحح.