دیوان کامل ناصرالدین شاه قاجار

‏دیوان کامل ناصرالدین شاه قاجار
پدیدآوران	ناصر الدين‌ قاجار، شاه‌ ايران‌ (نویسنده) معصومي، جواد (تنظيم)
ناشر	تهذيب
مکان نشر	ايران - قم
سال نشر	مجلد1: 1386ش ,
شابک	‎964-7636-30-x
موضوع	شعر فارسی - قرن 13ق.
زبان	فارسی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏‏PIR‎‏ ‎‏744‎‏9‎‏ ‎‏/‎‏د‎‏9‎‏

دیوان کامل ناصرالدین شاه قاجار، مجموعه اشعار ناصرالدین شاه قاجار است که توسط جواد معصومی، تنظیم و چاپ شده است.

ساختار

کتاب با مقدمه معصومی آغاز و اشعار، در قالب مراثی، غزلیات، قطعات، رباعیات، مخمس، متفرقات و تکه‌های ادبی، سروده شده است.

گزارش محتوا

در مقدمه، به احیا و شکوفایی شعر و ادب در دوران قاجار، اشاره شده است..

ناصرالدین شاه از جمله پادشاهانی بود که قریحه شاعری داشت و سروده‌های بسیاری با تخلص «ناصر» از خود به یادگار گذاشت. به‎طور کلی، زبان و ادبیات فارسی در دوره سلطنت او و فتحعلی شاه قاجار رونق و توسعه زیادی پیدا کرد؛ زیرا هر دو پادشاه شاعر و صاحب قریحه بودند و به این موضوع بسیار اهمیت می‌دادند.

ناصرالدین شاه همچون شاه عباس، عشق و علاقه فراوانی به خاندان عصمت و طهارت(ع) داشت و همین امر باعث شد که بخشی از دیوان خود را به سروده‌های آیینی و مذهبی اختصاص دهد.

ناصرالدین شاه، بخش اعظم سروده‌های مذهبی خود را به امام حسین(ع) و سایر شهدای کربلا اختصاص داده است. دیگر اشعار آیینی او در وصف امام علی(ع) و امام رضا(ع) و شعری ترکی در مصیبت کربلاست. او برای سرایش این بخش از دیوان، از انواع قوالب شعری چون مثنوی، قصیده، غزل، قطعه و رباعی استفاده کرده است. در دیگر اشعار این بخش، تقسیم‎بندی سروده‌ها بر اساس قالب شعری بوده و مضمون در درجه دوم اهمیت قرار گرفته است. بااین‎وجود، اشعاری متأثر از مذهب و با شمه‌ای آیینی، در بخش غزلیات دیوان هم مشهود است. ناصرالدین شاه در این بخش از اشعار خود یک غزل کامل و یک غزل ناتمام با ردیف «پنداری» دارد که در هر دو غزل، غیر از ردیف یکسان، از سه بیت تکراری و مضمونی واحد، استفاده کرده است..

بخش «پیوست‎ها»ی دیوان، شامل سروده‌های تضمین‎شده از اشعار ناصرالدین شاه یا تقلید از سبک اوست. اغلب این اشعار، در قالب غزل و از آثار فروغی بسطامی بوده است. «توضیحات» این بخش معرفی تفصیلی اشخاصی بوده که نگارنده در شرح زندگانی ناصرالدین شاه، یا از آنها نام برده یا به‎صورت مختصر سخن گفته است..

سبک سروده‌های ناصرالدین شاه

با توجه به آنچه در کتاب «کاروان شعر عاشورا» به قلم محمدعلی مجاهدی آمده، سبک سروده‌های ناصرالدین شاه عموماً عراقی بوده و از ضوابط این سبک پیروی کرده است. او «در سرودن شعر دارای طبعی لطیف و قریحه‌ای سرشار از ظرایف و معانی بوده است. در میان سروده‌ها و اشعار ناصرالدین شاه، مراثی و اشعار مذهبی او جایگاه ویژه و خاصی دارد و حتی می‌توان گفت که شاعری و معروفیت اشعار وی بیشتر مربوط به همین‎گونه اشعار است. به‎طوری‎که ناصرالدین شاه به‎عنوان یکی از مرثیه‎سرایان اهل بیت‎(ع) شناخته می‌شود. او در غزلیات عاشقانه خود، بیشتر از سعدی و حافظ تبعیت کرده و به استقبال این دو شاعر بزرگ رفته است».

در بخش‎هایی از دیوان ناصرالدین شاه، نشانه‌هایی از تحریفات واقعه کربلا مشهود است. از جمله اشاره‌هایی که به دامادِ شاه دین، حضرت قاسم(ع) می‌کند:

وارد شدم به حجله داماد شاه دین

دیدم عروس قاسم داماد مضطر است

.

امیر مولایی بیدگلی کتابی با عنوان «مقتل أنا العطشان» نوشته است درباره چهل علت عطش سیدالشهداء(ع) از ظهر عاشورا تا لحظه شهادت. در این کتاب، علاوه بر استفاده از مطالب تحریفی، به ابیاتی از دیوان این شاه قاجار اشاره شده است. منتقد این اثر، آقای محسن حدادی، مطالب مندرج در این مقتل را از جمله تحریفات مدرن واقعه عاشورا می‌داند و در معرفی کتاب می‌نویسد: «کتاب با شعری از دیوان ناصرالدین شاه قاجار آغاز می‌شود و البته نویسنده «مقتل نوین» به این شعر اکتفا نکرده و در جای‎جای کتاب نیز با زنده نگاه‎داشتن یاد و خاطره شاه شهید، جناب ناصرالدین شاه قاجار، به وی ادای دین کرده است». برای نمونه، او ذیل داستانی که برای یکی از چهل علت عطش امام حسین(ع) ذکر کرده، به سروده‌ای از ناصرالدین شاه هم اشاره کرده که گویی صورت نظم آن داستان است:

از عرش با ملائک بسیار جبرئیل		آمد به یاری شه بی‎یار جبرئیل
وقتی رسید دید حسین را به خاک و خون		گفتا فدای جان تو صد بار جبرئیل
برگوی پیکری که منش پروریده‌ام		بیند چسان جراحت بسیار جبرئیل
این گفت و سایه بر بدن آن جناب کرد		از شهپرش به دیده خون‎بار جبرئیل
شاه شهید دیده گشود و به ناله گفت		ای پیک وحی حضرت جبار جبرئیل
بردار سایه‌ات ز سرم این دم وصال		حایل مشو میان من و یار جبرئیل

با توجه به گفته‌های ایشان و استفاده‌هایی که نویسنده کتاب از سروده‌های ناصرالدین شاه کرده است، می‌توان این‎گونه نتیجه گرفت که اشعار مذهبی ناصرالدین شاه نیز بی‌تأثیر از تحریفات تاریخی نبوده و نیازمند میزانی برای اعتبارسنجی هستند.

مجاهدی معتقد است که جز مثنوی ماتمی که ناصرالدین شاه در رثای حضرت علی‌اصغر(ع) سروده و یک رباعی، اثر منظوم دیگری از او به ثبت نرسیده است؛ حال آنکه در دیوان او، شاهد اشعاری در قالب‌ها و مضامین مختلف هستیم که مورد استقبال دیگر شاعران هم قرار گرفته است..

علاوه بر کتاب حاضر، نسخه‌های دیگری هم از دیوان ناصرالدین شاه به چاپ رسیده است. یکی از این نسخ، دیوانی است به کوشش مهدی آصفی که با توجه به آنچه گردآورنده در مقدمه کتاب خود ذکر کرده است، بخشی از آثار منتشرنشده ناصرالدین شاه محسوب می‌شود. به همین دلیل تعدادی از اشعار کتاب او در دیوانی که گل‎محمدی گردآوری کرده، چاپ نشده است. آنچه آصفی در بخش «افزوده‌ها»ی کتاب خود انجام داده، مشابه بخش «پیوست‎ها»ی دیوان گل‎محمدی است. با این تفاوت که او در این بخش فقط به معرفی اشعار تضمین‎شده از سروده‌های ناصرالدین شاه اکتفا نکرده است، بلکه به تعدادی از اشعار شاعران دیگر در وصف این شاه قاجار، مدیحه‌ای که متأثر از قالب و محتوای یکی از اشعار ناصرالدین شاه بوده و نمونه‌هایی از تأثیرپذیری شعرای دربار ناصری از حافظ نیز پرداخته است. همچنین به غزلی آیینی از وصال شیرازی که در تفسیر فال ناصرالدین شاه سروده بود، اشاره کرده است. بخش‎هایی از این غزل:

صاحبا در حالتی کاین بنده غم بسیار داشت		یادم آمد از سؤالی کان جناب اظهار داشت
«بلبلی برگ گلی» شد سیصدوپنجاه‎وشش		با علی و با حسین و با حسن معیار داشت
برگ گل سبز است، او دارد نشانی از حسن		ز آنکه او در وقت رفتن سبزی رخسار داشت
رنگ گل سرخ است، او دارد نشانی از حسین		چون‎که او وقت شهادت چهره‌ای گلنار داشت
بلبلی باشد علی کز فرقت این برگ و گل		روز و شب آه و فغان و ناله‌های زار داشت

.

از اشتباهات ادبی این کتاب، بیتی است که گردآورنده، آن را به حافظ نسبت داده و اظهار داشته است که ناصرالدین شاه و جمعی از شعرای هم‎عصر او، به استقبال از آن، غزل‎هایی را سروده‌اند:

ترسم که من بمیرم و غم بی‌پدر شود

وین طفل نازپرور من دربه‎در شود

حال آنکه این بیت در دیوان نظام وفا، البته با اندکی تغییر، ثبت شده است. نکته دیگر آنکه او غزل کاملی هم با مطلع

عشقت نه سرسری‎ است که از دل به‎در شود

مهرت نه عارضی ا‎ست که جای دگر شود

به حافظ نسبت داده است؛ بی‎آنکه نشانی از آن در سروده‌های حافظ یافت شود.

سالی ناصرالدین شاه به مرض سخت مبتلا گردیده بود که معالجه‌اش در تهران میسر نگردید. نذر کرد درصورتی‎که بهبود یابد، پانزده روز کفش‎داری و جاروب‎کشی صحن مقدس امام هشتم(ع) را به‎عهده بگیرد؛ لذا وقتی که سلامتی برای او حاصل می‌شود، نذر به‎جا آورده و به این مناسبت شعر زیر را سروده و دستور داد آن را بالای کفش‎کن حرم مطهر حضرت رضا(ع) کتیبه کنند:

کجا هوای شهنشاهی زمین دارمد		که کفش‎داری سلطان هشتمین دارم
سزد که فخر کنم بر شهان به روز جزا		به کفش‎داری سلطان دین امام رضام

.

در پایان باید به این نکته اشاره نمود که گرچه اشعار ناصرالدین شاه، از حیث کمیت و تعداد ابیات، کم و ناچیز است، اما از جنبه محتوی و غنای شعری و سادگی بیان و پرباری معنی و زیبایی سبک، مقبول صاحب‎نظران و در حد شاعران حرفه‌ای است. به این نمونه از غزلش توجه کنید که چقدر روان و شیوا و شاعرانه و دلنشین، سروده است:

وقت مردن تیشه با فرهاد گفت		عشق را نتوان شمردن سرسری
بین که غارت کرده دل‎ها را به ناز		خسته شد چشمانت از غارتگری
هم نگاهت رشک آهوی ختن		هم خرامت غیرت کبک دری
هم به سیرت از ملک پاکیزه‎تر		هم به صورت از پری زیباتری

.

همین شیوایی اسلوب و لطافت و گیرایی مضمون و روانی ابیاتش، سبب شده است که اشعارش مورد توجه شعرا و مطمع ‎نظر سخن‌سرایان و شعرا قرار گیرد. فروغی بسطامی که یکی از غزل‎سرایان مشهور و قوی و کم‎نظیر است و در فنون و قالب‌های شعری، صاحب‎نظر و بصیر و اهل ذوق است، در دیوانش، از چند غزل ناصرالدین شاه، استقبال کرده و آن را زینت‎بخش اشعارش قرار داده و بر وزن ابیاتش، غزل‎هایی را سروده است..

وضعیت کتاب

فهرست مطالب در ابتدای کتاب آمده و در پاورقی‎ها، به توضیح برخی از مطالب مربوط به اشعار سروده‎شده، پرداخته شده است..

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. کاظمی، طاهره، «معرفی دیوان کامل اشعار ناصرالدین شاه قاجار».