دانشنامه ایران

‏دانشنامه‎ایران
پدیدآوران	موسوی بجنوردی، محمدکاظم (نویسنده)
ناشر	مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامي
مکان نشر	ايران - تهران
سال نشر	مجلد1: 1386ق , مجلد2: 1386ق , مجلد3: 1389ق ,
موضوع	دايره المعارف‏ها و واژه نامه‎ها
زبان	فارسی
تعداد جلد	3
کد کنگره	‏‏‎‏AE ?? ‎‏/‎‏م‎‏8‎‏د‎‏2‎‏

دانشنامه‎ایران، دائرةالمعارفی عمومی و جهانی و دومین اثر پژوهشی مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، پس از دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، به سرپرستی محمدکاظم موسوی بجنوردی است.

انگیزه نگارش

نیاز فارسی‎زبانان ایرانی و خارجی به مرجعی جامع و موثق، به زبان فارسی که ناظر به همه دانش‎ها باشد، انگیزه تدوین اثر حاضر بوده است..

ساختار

کتاب با دو مقدمه از محمدکاظم موسوی بجنوردی و مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی آغاز گردیده است. این دانشنامه قرار است در 30 مجلد تدوین گردد که در حال حاضر، فقط سه جلد از آن، منتشر شده است.

مقاله‎های این دانشنامه به‎ترتیب الفبایی تنظیم شده و هر مقاله، به موضوعی معین اختصاص یافته است. حجم هر مقاله، معمولا متناسب با موضوع و جایگاه و درجه اهمیت آن، در قلمرو تخصصی مقاله است. این مقاله‎ها را از حیث حجم، می‌توان به 5 گروه تقسیم کرد: خیلی کوتاه (چند سطر)، کوتاه (یک‎چهارم یا یک‎دوم ستون)، نیمه بلند (از یک‎دوم ستون تا 2 ستون)، بلند (از 4 تا 8 ستون) و خیلی بلند (از 8 ستون بیشتر).

گزارش محتوا

در مقدمه نخست، به تعریف دانشنامه، انواع آن، سابقه دانشنامه‎نویسی در ایران و... پرداخته شده و در مقدمه دوم، ویژگی‎های دانشنامه حاضر، از جمله ضوابط نوشتن مقالات، نشانه‎ها و اختصارات و سازمان علمی دانشنامه، تشریح شده است..

بیشتر مقاله‎های این دانشنامه را، گروه مقالات نیمه بلند تشکیل می‌دهد که میانگین حجم آنها، حدود یک ستون است. مقاله‎های خیلی کوتاه، خاص اطلاع‎رسانی حداقل و سریع، درباره مواردی است که ذکر اطلاعاتی اندک در دانشنامه‎های همگانی برای آنها کفایت می‌کند. مقاله‎های خیلی بلند، در موضوعاتی است که طبیعت آنها ایجاب می‌کند حق مطلب با کلمات بیشتری ادا شود. جنبه‎هایی از ارزش‎های والای جامعه، شخصیت‎های ممتاز عالم بشریت و مفاهیم اساسی یا جدیدی که طرح کردن آنها به تفصیل نیاز دارد، از جمله مطالبی است که در قالب مقاله‎های بلند معرفی شده‎اند. بااین‎حال، تلاش شده است تا جای ممکن، اصل خلاصه‎گویی و پرهیز از ذکر عبارت‎ها و کلمه‎های زائد مراعات گردد و اطلاعات مفید و لازم، با حداقل واژه و با ساختاری ساده و آسان‎یاب، ارائه شود.

مقاله‎های دانشنامه‎ایران، به‎صورت تألیف، تلخیص و ترجمه تدوین و از سه منبع اصلی تأمین می‌شود:

1. اطلاعات مربوط به جهان علم و فن، دستاوردهای جهانی بشر و آنچه مربوط به عالم خارج از دنیای اسلام و ایران است، از دانشنامه‎های معتبر خارجی گرفته می‌شود، مانند آشت، آمریکانا، انکارتا، بریتانیکا، بروکهاوس، کلمبیا و لاروس، یا هر دانشنامه و مرجع معتبر دیگری که در موضوع مورد نظر، مقاله مناسب‎تری عرضه کند؛ مثلاًدر برخی از موارد، مقالات مربوط به ایران، از ایرانیکا ترجمه یا ترجمه و تلخیص شده است. به‎هرحال، در زمینه‎هایی که تألیف مقاله ممکن یا لازم نباشد، مناسبت‎ترین مقاله از معتبرترین دانشنامه به فارسی ترجمه شده و چنانچه تغییر یا تلخیصی در متن ترجمه‎شده لازم باشد، بی‎آنکه به ساختار مقاله خللی وارد گردد، اعمال شده است. گفتنی است که از میان دانشنامه‎های یادشده، تاکنون مقاله‎های بریتانیکا، انکارتا و کلمبیا، به‎ترتیب، غالباً بیش از بقیه، برای دانشنامه ترجمه شده است و مقاله‎های ترجمه‎شده، حدود سه‎پنجم کل مقاله‎های دانشنامه را تشکیل می‌دهد.
2. اطلاعات مربوط به جهان اسلام، از دائرةالمعارف بزرگ اسلامی استخراج و متناسب با نیاز مراجعه‎کنندگان به دانشنامه‎ای همگانی، تلخیص، بازنگری یا بازآرایی شده است. این دسته از مقالات، نزدیک به یک‎پنجم کل مقاله‎های دانشنامه را تشکیل می‌دهد.
3. مقالات مربوط به ایران پیش از اسلام به‎طور کلی و مواردی درباره ایران دوره اسلامی که در دائرةالمعارف بزرگ، مقاله‎ای مناسب برای درج در دانشنامه نداشته باشد، تألیف شده است. این دسته از مقالات هم قریب به یک‎پنجم کل مقاله‎های دانشنامه را تشکیل می‌دهد.

تنوع منابعی که از آنها برای دانشنامه، مقاله، انتخاب شده و حجم بسیار اطلاعاتی که طی سال‎ها فعالیت مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی برای تدوین چند اثر دانشنامه‎ای فراهم آمده، این زمینه را آماده ساخته است که دامنه کار دانشنامه‎ایران، تا جایی که امکانات موجود اجازه می‌دهد، نسبتا گسترده باشد و هیچ موضوع دانشنامه‎ای مهمی برای معرفی، از قلم نیفتد. ضمن آنکه ساختار تشکیلاتی این دانشنامه، به تأمین چنین هدفی کمک می‌کند.

در نوشتن مقالات دانشنامه، تا حد امکان، از دستور خط فارسی مصوب فرهنگستان زبان و ادب فارسی پیروی شده است، اما ازآنجاکه بسیاری از مقالات در سالیان گذشته، مراحل مختلف تألیف، ترجمه و ویرایش را طی کرده، در مواردی اختلاف‎های ناچیزی به چشم می‌خورد.

برای نقطه‎گذاری در خط فارسی، ضوابط مدونی وجود ندارد و مؤلفان و مترجمان در این‎باره، اختلاف‎نظر دارند، اما مواردی هست که رعایت آنها در نوشتار ضروری است. در دانشمانه از علامت‎های نقطه‎گذاری، فقط در موارد ضروری فقط برای کمک به درست خواندن و واضح‎تر شدن مطلب، استفاده شده است که در مقدمه کتاب، توضیح مختصری درباره هریک از این علامت‎ها، داده شده است..

از جمله ویژگی‎های کتاب، آن است که در ترتیب الفبایی مدخل‎ها، حرف تعریف «ال»، ملحوظ نگردیده و جای الفبایی «آ» و «ا» یکسان گرفته شده است و برای روشن شدن تلفظ مدخل‎ها، همه آنها حرکت‎گذاری شده‎اند. اگر مدخل دارای ضبط‎های دیگری بوده است، غالباً آن ضبط‎ها پس از مدخل ذکر شده است. آوانگاری همه مدخل‎ها، پس از ضبط مشکول آنها آورده شده است..

ارجاعات در مقالات تألیفی دانشنامه، به قرار زیر می‎باشد:

الف)- در مقالات بلند (بیش از 800 کلمه):

1. ارجاع به مآخذ در متن مقاله با نام مشهور نویسنده (نام خانوادگی یا شهرت)، صورت گرفته است؛ مثال: (بیهقی، 342، 346).
2. اگر در مقاله‎ای از آثار متعدد یک نویسنده استفاده شده باشد، پس از نام مؤلف، نام اثر نیز آمده است؛ مثال: (سیرو، کاروان‎سراها...، 115).
3. شماره‎ای که پس از نام مؤلف یا پس از نام کتاب آمده است، شماره صفحه کتاب است؛ مثلاً(سیرو، 12)، یعنی صفحه 12 اثر سیرو که در مآخذ پایان مقاله آمده است. اگر ارجاع بدین صورت باشد: (ستوده، 2/ 340)، یعنی صفحه 340 از جلد دوم اثر ستوده که در مآخذ پایان مقاله آمده است و هرگاه ارجاع بدین صورت باشد: (همو، 3 (2)/158)، یعنی صفحه 158 از جزء دوم جلد سوم همان اثر از نویسنده پیشین. اگر نام نویسنده مأخذ مورد استناد در متن مقاله آمده باشد، دیگر نام نویسنده در پرانتز نیامده و ارجاع به یکی از این شکل‎هاست:

الف)-‎ (ص12)؛

ب)-‎ (2/340)؛

ج)-‎ (3 (2)/158)؛

د)-‎ (کاروان‎سراها...، 112)؛

ه)- («تأثیر...»، 132)...

1. هرگاه مأخذ مورد استناد در مآخذ لاتین پایان مقاله آمده باشد، شماره جلد آن با اعداد رومی و شماره صفحات با اعداد لاتین داده شده است.
2. عنوان کتاب‌ها و نشریات در همه ‎جا با حروف ایرانیک و یا ایتالیک آمده است، ولی درصورتی‎که کتاب یا نشریه فرنگی باشد و به فارسی ترجمه نشده باشد، عنوانی که مؤلف مقاله برای آن انتخاب کرده، در گیومه و با حروف معمولی در متن و نام اصلی با حروف ایتالیک در زیر صفحه آمده است.

تبصره: درصورتی‎که عین نام کتاب یا نشریه‎ای فرنگی با خط فارسی نوشته شود، با حروف ایرانیک خواهد بود.

1. عنوان مقالات مورد استناد در گیومه آمده است.
2. ارجاع به آیات قرآن مجید، بدین صورت آمده است: (بقره/2/27)، یعنی آیه 27 از سوره دوم که نام آن بقره است.
3. ارجاع به آیات کتاب مقدس چنین است: (حزقیال، 27: 15)، یعنی بند 15 از باب 27.

ب)- در مقالات کوتاه (تا 800 کلمه):

1. در این‎گونه مقالات، ارجاعات در بخش مآخذ مقاله و در پایان مشخصات هر مأخذ می‎آید.
2. مآخذ پایان مقاله برحسب نام مؤلف به‎ترتیب الفبایی می‎آید و درصورتی‎که از کتاب‌های مختلف یک نویسنده در یک مقاله استفاده شده باشد، کتاب‌ها نیز به‎ترتیب الفبایی ذکر شده است. گفتنی است که در ترتیب الفبایی حرف تعریف «ال» به حساب نیامده است.
3. مآخذ لاتین نیز به‎ترتیب الفبایی، جداگانه در پایان مقاله آمده و در ترتیب الفبایی حروف تعریف، ملحوظ نشده است.
4. اطلاعات مربوط به مآخذ، به این ترتیب ذکر شده است: الف)-‎ نام خانوادگی نویسنده یا نام مشهور او؛

ب)-‎ نام کوچک نویسنده؛

ج)-‎ نام کتاب با خط ایرانیک یا ایتالیک؛

د)-‎ نام مترجم (اگر کتاب ترجمه شده باشد)؛

ه)-‎ نام مصحح (اگر کتاب تصحیح شده باشد)؛

و)-‎ محل انتشار؛

ز)- سال نشر؛

ح)-‎ شماره جلد و صفحه (اگر در متن مقاله نیامده باشد).

1. اطلاعات مربوط به هر مأخذ، با ویرگول (،) از یکدیگر جدا شده و اگر قسمتی از مشخصات کتاب یا مقاله‎ای معلوم نباشد، بدون تذکر این نکته، بلافاصله مشخصات بعدی آمده است؛ مثال:

الف)-‎ ابن ‎بطوطه، محمد، رحلة، بیروت، 1384ق؛

ب)-‎ حدود العالم، به کوشش منوچهر ستوده، تهران، 1362ش.

1. اطلاعات مربوط به مآخذ مختلف، با نقطه ویرگول (؛) از یکدیگر جدا شده است؛ مثال: ابن ‎بلخی، فارس‎نامه، به کوشش لسترنج و نیکلسون، کمبریج، 1921؛ نامی اصفهانی، محمدصادق، تاریخ گیتی‎گشا، به کوشش سعید نفیسی، تهران، 1363ش.
2. مشخصات مآخذی از قبیل فرهنگ‎ها و دائرةالمعارف‎ها که به‎ترتیب الفبایی تدوین شده است، جز در موارد ضروری درج نشده است.
3. بیشتر در جاهایی که تاریخ هجری قمری ذکر شده، تاریخ میلادی مطابق آن نیز آمده است. در مقالات مربوط به غیر از جهان اسلام، تاریخ میلادی ذکر شده و در برخی موارد، معادل هجری قمری یا شمسی آنها آمده است..

با تمام خصوصیات و ویژگی‎های بیان‎شده، مطالبی پیرامون این دانشنامه مطرح گردیده است که از جمله آنها عبارتند از اینکه:

1. این دانشنامه لقمه را درشت برداشته و مقیاس آن، بسیار عظیم است؛ چون با احتساب اینکه از طرفی بناست این دانشنامه در 30 مجلد باشد و از طرف دیگر، در طی 6 سال، تنها 3 مجلد آن نشر شده است (تقریبا هر دو سال یک مجلد)، پس شصت سالی باید منتظر ماند تا آخرین مجلد از این دانشنامه به چاپ برسد.
2. این دانشنامه حق تقدمی برای «آ» قائل نشده است و این خلاف شیوه‎ای است که فارسی‎زبان‎ها، به‎طور سنتی از لحاظ آوایی میان «همزه» و «الف» قائل بوده‎اند.
3. در این دانشنامه، از نظر کتاب‎شناسی هر مقاله، به سه نوع مدخل برمی‌خوریم:

الف)- مقالاتی که مخصوص دانا تألیف شده، منابعشان در پایان مشخص شده است؛

ب)- مقالاتی که از منابع غیر فارسی ترجمه شده (به‎استثنای مقالات ایرانیکا) مأخذی در پایان آن‎ها ذکر نشده است؛

ج)- مقالاتی که از «دبا» تلخیص شده نیز مأخذی ندارند.

خواننده ممکن است در نگاه اول، دچار سردرگمی شود که قضیه چیست و چرا مآخذ پاره‎ای از مقالات ذکر شده و مآخذ دیگر مقالات، ذکر نشده است و پس از آنکه شیوه برای او معین شد، این پرسش پیش می‎آید که برای خواننده دانشنامه چه فرقی می‌کند که مقالات از کجا آمده است و اگر درج منابع در پایان هر مقاله ضرورت دارد، باید همه مقالات همراه با منابعشان باشند. فرض بر این است که خواننده برای یافتن مقالات تلخیصی و ترجمه‎ای، می‌تواند به «دبا» و دائرةالمعارف‎های فرنگی مراجعه کند. این کار نه‎تنها تقریبا غیر عملی و وقت‎گیر است، بلکه اینکه فلان مطلب مقاله دانشنامه را در کدام‎یک از منابع اصل مقاله باید جست نیز کار بسیار دشواری است. این کار مخصوصا درباره مقالات «دبا» عملا غیر ممکن می‌شود؛ چون اولا مقاله تلخیص‎شده، سطربه‎سطر با اصل مقاله «دبا» مطابقت ندارد و ثانیا در متن هر مقاله «دبا»، شماره‎های ارجاعی فراوانی درج شده که بازمی‎گردد به منابعی که در ذیل هر مقاله آمده است. خواننده، چنانچه نیاز داشته باشد، به‎راحتی می‌تواند برای کسب اطلاع بیشتر از طریق همین شماره‎ها و فهرست منابع ذیل هر مقاله، به اصل منابع مراجعه کند، ولی این کار درباره مقالات دانا، اگر نه ناممکن، بسیار مشکل خواهد بود.

وضعیت کتاب

فهرست اختصارات فارسی و لاتین مآخذ، در ابتدای کتاب آمده است.

در پاورقی‎ها عبارت لاتین برخی از کلمات و عبارات متن، درج گردیده است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. کیوانی، مجدالدین، «دانشنامه‎ایران»، پایگاه مجلات تخصصی نور، مجله گزارش میراث، بهمن و اسفند 1390، شماره 49 (4 صفحه،‎ از 96 تا 99).