بررسی و تحقیق در جنبش مشروطیت ایران
| بررسی و تحقیق در جنبش مشروطیت ایران | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | جعفریان، رسول (نویسنده) |
| عنوان‌های دیگر | بررسی کامل ابعاد تحصن مشروطه خواهان در سفارت انگليس |
| ناشر | طوس |
| مکان نشر | ایران - قم |
| سال نشر | مجلد1: 1369ش , |
| موضوع | ایران - تاريخ - انقلاب مشروطه، 1324 - 1327ق. - تحصن و بست، 1324ق. ایران - تاريخ - انقلاب مشروطه، 1324 - 1327ق. - دخالت انگلستان |
| زبان | فارسی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | DSR 1421 /ج7ب4 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
بررسی و تحقیق در جنبش مشروطیت ایران، اثر رسول جعفریان، کتابی است پیرامون بررسی کامل ابعاد تحصن مشروطهخواهان در سفارت انگلیس.
ساختار
کتاب با دو مقدمه از مؤلف و رضا داوری آغاز و مطالب در چهارده فصل، تنظیم شده است.
گزارش محتوا
در مقدمه مؤلف، به ضرورت شناخت جریانات فلسفی و فکری در درون تحولات سیاسی بهمنظور بررسی جریانات تاریخی، اشاره شده[۱] و در مقدمه دوم، توضیحاتی پیرامون جنبش مشروطیت و موافقان و مخالفان آن، ارائه گردیده است.[۲].
فصل اول، مقدماتی است در شناخت جنبش مشروطه؛ ازاینرو، ابتدا رابطه علما با جنبش مشروطه مورد بررسی قرار گرفته و سپس به بحث پیرامون رابطه مشروطه با استبداد و استعمار، حرکت مشروطهخواهی و ابعاد آن، نقش انگلیسیها در تحولات ایران عصر قاجار و مشروطه و منورالفکرها پرداخته شده است. نویسنده بر این باور است که نقش اول و اساسی در جنبش آزادی‌خواهانه و عدالتخواهانه مردم در مشروطه را علما برعهده داشته و با نفوذ روحانی خود در جامعه و سابقه‌ای که به دلیل همین نفوذ معنوی از آن برخوردار بودند، توانستند جنبشی را علیه حکومت ظالمانه قاجار به وجود آورند. آنچه نویسنده در این فصل به دنبال آن است، پرداختن به این موضوع است که علما به کدامین بخش مشروطه تعلق دارند و آنها مدافع چه کسی بوده و مبارزهشان با چه کسانی بود؟[۳].
در فصل دوم، نگاهی شده است به سابقه تحصن در سفارتخانه‌های خارجی. به اعتقاد نویسنده، تحصن در سفارتخانه انگلیس در تهران، حساسترین و اساسی‌ترین مرحله در پیدایش حرکت مشروطهخواهی - نه عدالتخواهی - است. به باور وی، اهمیت این تحصن در رشد این جنبش و باور کردن آن، باعث شده تا موافق و مخالف، پیرامون آن اظهار نظر کرده و نتایجی از آن برگیرند و سابقه تحصن در ایران و نیز سفارتخانه‌های خارجی را بررسی کنند تا بهنحوی در تبیین این مسئله، یاری‌شان کند. وی معتقد است سادهترین حکمی که موافقان مشروطه در حل این قضیه صادر کرده‌اند، این است که تحصن در ایران، امری معمول بوده و ازاینرو، نمیبایست تعجبی نسبت به تحصن در سفارت انگلیس از خود نشان داد و یا آن را دلیل بر ابهام و ایهامی در واقعه مشروطه دانست[۴].
در فصل سوم، به موضوع تصمیمگیری برای رفتن به سفارت، پرداخته شده است. از مسائلی که پیرامون آن اختلاف است، تصمیمگیری در رفتن به سفارت است. این مسئله، جدای از آنچه مربوط به خود همین مسئله می‌شود، ارتباط آن با برخی از قضاوتها و دیدگاه‌ها راجع به اشخاص و قضایای دیگر است؛ بهطوریکه داشتن دیدگاه خاصی در اینجا، ما را رودرروی مشکلات دیگری قرار خواهد داد که بهسادگی نمی‌توان درباره آنها قضاوت کرد[۵].
در فصل چهارم، به بررسی موضع سفارت در برابر درخواست تحصن پرداخته شده است. به اعتقاد نویسنده، نگاهی به سیاست انگلیس در قبال روسیه، نشان می‌دهد که آنها در پی نفوذ بیشتری در امور سیاسی ایران بوده‌اند؛ بهخصوص که با افزایش قدرت روسها، آنها ضعف بیشتری احساس کرده و به دنبال جبران آن بودند[۶].
در فصول گذشته کتاب، درباره موضع سفارت در برابر درخواست تحصن سخن گفته شد و در فصل پنجم، بهمنظور بررسی همکاری اعضای سفارت با متحصنین، آنچه را که از اسناد رسمی و غیر رسمی در مورد برخورد سفارت با متحصنین پس از استقرار آنها در سفارت ذکر شده، آورده شده است. این برخوردها که در قالب «حمایت کامل از متحصنین» قابل طرح است، یکی از تکیه‌گاه‌های اصلی مباحث این فصل تلقی می‌شود[۷].
فصل ششم، به بررسی این موضوع اختصاص یافته است که در سفارت چه گذشت. نویسنده بر این باور است که نشان دادن آنچه در داخل سفارت رخ داده، کمک فراوانی به درک مسئله مورد نظر کرده و درعینحال، ازآنجاکه موضوع کتاب، روشن ساختن وقایع مربوط به تحصن است، برای به تصویر کشیدن درست صحنه‌ها، آنچه که ناظران و گزارشگران آورده‌اند، ذکر گردیده است.[۸].
در فصل هفتم، چگونگی ارتباط انگلیس با متحصنین قم، مورد بحث قرار گرفته است. نویسنده یکی از راه‌های نفوذ استعمار انگلیس را بهره‌گیری از امتیاز کشیدن خطوط تلگراف در ایران دانسته است که شمال و جنوب و غرب و شرق را به هم متصل کرده و در اکثر شهرهای مهم، دفاتری ایجاد کرده بود. در این دفاتر، خدمه انگلیسی و هندی، کار اداره این مراکز را برعهده داشته و بهطور کامل، بهصورت یک سیستم اطلاعاتی از هر جهت، در خدمت سفارت انگلیس در تهران بودند. به باور وی، اهمیت نقش آنان در انتقال اطلاعات، علت مهمی در کسب این اطلاعات و جمعآوری اخبار پیرامون مسائل مختلف برای انگلیسیها بود و در واقع این ادارات، حکم قونسولخانه کوچکی را داشت که کارهای قونسولی را تحت لوای اداره تلگرافخانه، انجام می‌داد. سیم تلگراف، گویا دو خط داشته است: یکی مربوط به کمپانی هند و اروپا بوده و دیگری مربوط به دولت ایران که تنها میان بعضی از شهرها بوده است و گویا در میانه برخی شهرها، دو سیم بوده است: یکی تلگرافخانه انگلیس و دیگر تلگرافخانه دولتی[۹].
در فصل هشتم، دیدگاه‌ها درباره تحصن و دخالت انگلیسیها در جنبش عدالتخواهی مردم، بررسی شده است. بسیاری از موافقان و مخالفان مشروطه، درباره دخالت انگلیسیها در امر نهضت مردم، سخنانی را ابراز کرده‌اند. آنها هرکدام بر اساس دیدگاه‌های مشخصی که داشته‌اند، این مسئله را مورد نظر قرار داده‌اند؛ موافقان برای هشدار در امر نهضت، مخالفان برای کوبیدن آن و تحلیلگران لابد به قصد تبیین واقعیت قضیه، آنگونه که خود معتقد بوده‌اند. نویسنده در اینباره، به تناسب، نقلهای افراد مختلف را آورده و در بعضی موارد، تذکراتی پیرامون آنها داده است. وی معتقد است در واقع بسیاری از اینها، بااینکه از موافقان مشروطه بوده‌اند، دخالت انگلیسیان را در امر مشروطه پذیرفته‌اند، اما اینکه چگونه با پذیرش این دخالت، باز از مشروطه جانبداری کرده‌اند، مسئله‌ای است که حداقل بخشی از پاسخ آن را باید در مواضع متناقض آنها، جستجو کرد؛ اضافه بر اینکه توجه به مشورطه بهعنوان یک پدیده ضد استبدادی و عدم توجه به دخالت خارجی، باعث داشتن چنین موضعی از طرف آنان شده است.[۱۰].
فصل نهم، به موضوع ضمانتخواهی متحصنین از سفارت و تضمین سفارت برای آنها، اختصاص یافته است. این قسمت از کتاب، مربوط است به ضمانتی که سفارت از متحصنین گرفت تا سفارتخانه را ترک نکنند، اما مهمتر از آن، تضمینی است که مردم از سفارت خواستند؛ تضمینی که لزوم اجرای فرامین شاه را درباره مشروطیت، تأمین کند و نیز ضمانتی که سفارت داد تا خساراتی را که به متحصنین در ایام تحصن وارد شده، جبران نماید[۱۱].
در فصل دهم، به بستنشینی در کنسولگریهای انگلیس در سایر شهرها پرداخته شده است. بازتاب تحصن در سفارت انگلیس در تهران، در سایر شهرستانها، هجوم مردم به کنسولگریها بود. به باور نویسنده، این کار نشان محکمی است بر یک کار حساب شده‌ای که جریان «عدالتخواهی» مردم را به سمت «مشروطه غربی» جهت می‌داد؛ زیرا به اعتقاد وی چگونه ممکن است که همزمان و بی‌دلیل، تحصن در کنسولگریها و مراکز ادارات تلگرافخانه وابسته به انگلیسیها، صورت پذیرد، جز آنکه ریشه در جای مشخص و معینی داشته و هدایتی در کار نباشد[۱۲].
در فصل یازدهم، به چگونگی ظهور مشروطهخواهی پرداخته شده است. یکی از مسائل بدیهی پیرامون حرکت مشروطهخواهی این است که از لحاظ درخواست علنی آن، تا قبل از بستنشینی در سفارت، اساسا مطرح نبوده است؛ مثلاًدر قضیه بستنشینی در عبدالعظیم و حتی بعد از آن، در حوادثی که رخ داده، تنها صحبت از عدالتخانه بوده و فراتر از آن، اندیشه‌ای در ذهن راهبران مردم نداشته است؛ حتی در عبدالعظیم ابتدا خواسته عدالتخانه نیز نبوده و در آنجا نیز طبق آنچه اظهار شده، به کمک سفیر عثمانی و واسطه‌گری او، عدالتخانه نیز اضافه شده است. به اعتقاد نویسنده، در واقع این به معنای آن نیست که اندیشه عدالتخواهی مطرح نبوده، برعکس سالها بود که از لحاظ عملی، قصه عدل و ظلم و ایجاد یک عدلیه مطرح بوده و حتی از زمان ناصرالدین شاه بدین طرف، سخن از اصلاح عدلیه و تشکیل عدالتخانه به میان آمده بود[۱۳].
در فصل دوازدهم، به برخی ایرادت پیرامون جنبش مشروطیت، پاسخ داده شده است؛ از جمله آنکه استاد حمید عنایت بهخاطر توجهی که به ماهیت دینی مشروطه دارد، به کسانی که آن را ساخته دست بیگانگان می‌دانند، حمله کرده است. نویسنده در اینباره به این نکته اشاره کرده است که پیوستگی حرکت مشروطهخواهی در مقطعی که دچار انحراف شد، ربطی به اصالت مردمی قیام و حتی جنبه مذهبی آن ندارد و اگر کسی با توجه به اصالت مردمی و دینی آن، آن را سالم از دخالت انگلیس می‌پندارد، در واقع دچار خلط شده است؛ زیرا روحانیت اقدامی در جهت مبارزه با ستمگری حکام کرد، اما این قیام در ادامه، در تحصن نزدیک به یکماهه سفارت، تغییر ماهیت داد[۱۴].
در دو فصل پایانی کتاب، ابتدا جنبش مشروطیت از دیدگاه امام خمینی(ره) مورد بررسی قرار گرفته و سپس، به مصاحبه با حاج محمدتقی بنکدار، اشاره شده است.[۱۵].
وضعیت کتاب
فهرست مطالب در ابتدا و فهرست منابع و مآخذ و اشخاص، در انتهای کتاب آمده است.
در پاورقیها، علاوه بر ذکر منابع، به توضیح برخی از مطالب متن پرداخته شده است.
پانویس
- ↑ ر.ک: مقدمه اول، ص8-10
- ↑ ر.ک: مقدمه دوم، ص11-26
- ↑ ر.ک: متن کتاب، ص27
- ↑ همان، ص87-88
- ↑ ر.ک: همان، ص105
- ↑ ر.ک: همان، ص125
- ↑ ر.ک: همان، ص137
- ↑ ر.ک: همان، ص153
- ↑ ر.ک: همان، ص185-186
- ↑ ر.ک: همان، ص197-198
- ↑ ر.ک: همان، ص225-226
- ↑ ر.ک: همان، ص239
- ↑ ر.ک: همان، ص263
- ↑ ر.ک: همان، ص285-286
- ↑ ر.ک: همان، ص299-333
منابع مقاله
مقدمه و متن کتاب.