مقباس الهداية في علم الدراية

مقباس الهداية في علم الدراية
پدیدآوران	مامقانی، عبدالله(نویسنده) مامقاني، محمدرضا (محقق)
عنوان‌های دیگر	مستدرکات مقباس الهدايه في علم الدرايه نتائج مقباس الهدايه في علم الدرايه مقباس الهدايه في علم الدرايه. مستدرک
ناشر	موسسة آل البيت (عليهم‎السلام) لإحياء التراث
مکان نشر	ايران - قم
چاپ	1
موضوع	حديث - علم الدرايه مامقاني، عبدالله، 1872؟ - 1932م.‏ ‏مقياس الهدايه في علم الدرايه - فهرست‏ها
تعداد جلد	7
کد کنگره	‏‎‏BP‎‏ ‎‏109‎‏ ‎‏/‎‏م‎‏2‎‏م‎‏7

مقباس الهداية في علم الدراية، اثر علامه شیخ عبدالله مامقانی (1290-‎1351ق)، با تحقیق شیخ محمدرضا مامقانی، کتاب مفصل و مبسوطی است در علم درایه که به‎عنوان مقدمه‌ای بر رجال کبیر نویسنده، موسوم به «تنقيح المقال» نگاشته شده و مباحث مربوط به حدیث و درایه به‎خوبی در آن مطرح شده است و از بهترین کتاب‌های درایه شیعه است.

کتاب به زبان عربی نوشته شده و نگارش آن در 22 محرم سال 1333ق، به پایان رسیده است.

دلیل اصلی تألیف کتاب، مهجور ماندن دو علم رجال و درایه در زمان مؤلف بوده است؛ به‎گونه‌ای که کمتر کسی یافت می‎شده است که نسبت به این دو علم، آگاهی داشته باشد؛ درحالی‎که فقه و اجتهاد، متوقف بر این دو بوده است و همین امر مؤلف را بر آن داشته تا به تألیف کتابی شافی و وافی در این زمینه بپردازد.

این کتاب یکی از مهم‎ترین منابع در گرایش حدیث و نیز علوم قرآن و حدیث و از جمله کتب آزمون کارشناسی ارشد و دکتری این رشته می‎باشد.

ساختار

مقدمه‌ای از محقق، آغازگر کتاب می‎باشد و مؤلف، مطالب خویش را را در یک مقدمه، هشت فصل و یک خاتمه سامان داده است.

این کتاب به‎همراه مستدرکات و نتایج (که معجم اصطلاحات به‎کاررفته در کتاب می‎باشد)، مجموعا در هفت جلد به چاپ رسیده است.

گزارش محتوا

در مقدمه محقق، ابتدا به اهمیت و جایگاه علم حدیث و نیز ارزش کتاب حاضر اشاره و سپس اقدامات تحقیقی صورت‎گرفته در آن، بیان شده است. در پایان نیز اطلاعاتی از زندگی‌نامه نویسنده و آثار وی، ارائه گردیده است.

محقق کتاب، بر اساس چاپ دوم و با توجه به چاپ اول، کتاب را تصحیح کرده است و افزون بر آن، مصادر و اقوال را نشان داده و به مصادر بسیاری مراجعه کرده است. همچنین برخی از اختلافات عالمان حدیث را در مباحث متن آورده و به نقدهای مؤلفان پس از مرحوم مامقانی اشاره کرده و آنچه را به‎صواب دیده، آورده است.

نویسنده، نخست، به بیان حقیقت، تعریف، موضوع و غایت علم درایه پرداخته است. سپس در فصل اول، از اصطلاحات علم درایه، سخن گفته است. برخی از این اصطلاحات عبارتند از: متن و سند حدیث؛ خبر؛ حدیث؛ اثر؛ حدیث قدسی و سنت فعلیه.

در فصل دوم، از «خبر» و اقسام آن، بحث کرده است. وی ابتدا خبر را به پنج قسمت تقسیم کرده و سپس هریک را جداگانه توضیح داده است. این اقسام عبارتند از: خبری که معلوم الصدق بوده و صدق آن ضروری است؛ خبری که معلوم الکذب بوده و کذب آن ضروری است؛ خبری که معلوم الصدق بوده، ولی صدق آن، نظری است؛ خبری که معلوم الکذب، ولی کذب آن نظری است و خبری که محتمل الامرین می‎باشد.

در فصل سوم، از خبر متواتر و آحاد سخن گفته است. نویسنده در این فصل، ابتدا به تعریف خبر متواتر و امکان تحقق آن پرداخته و سپس ضروری بودن علم به خبر متواتر یا نظری بودن آن و نیز شرایط مفید علم بودن خبر متواتر را بررسی کرده است. خبر واحد محفوف به قراین قطعی و خبر مستفیض و فرق آن با مشهور، از دیگر مطالب این فصل می‎باشد.

فصل چهارم، عهده‎دار بحث درباره خبر، به‎لحاظ احوال راویان آن است. نویسنده، روایات را از این لحاظ، به صحیح، حسن، موثق و ضعیف تقسیم کرده و هریک را توضیح داده است.

در فصل پنجم، مصطلحات عالمان حدیث (غیر از آنچه در فصل اول گذشت)، آورده شده است. برخی از این اصطلاحات عبارتند از: مسند، متصل، مرفوع، معنعن، معلق، مفرد، مدرج، مشهور، غریب، مصحف، عالی و نازل، شاذ، نادر، محفوظ، منکر و... (اینها بین اقسام چهارگانه حدیث مشترکند و اختصاص به ضعیف ندارند). اصطلاحات مختص به حدیث ضعیف عبارتند از: موقوف، مقطوع، مضمر، معضل، مرسل، معلل، مدلس و...

پنج فصل یادشده، در جلد اول گنجانده شده است.

جلد دوم، حاوی فصل ششم است. در این فصل، از شرایط پذیرش و عدم پذیرش خبر سخن رفته و در ضمن آن، به مباحثی مانند: شروط معتبر در راوی، ضبط در راوی و چگونگی آن، عدالت، جرح و تعدیل و مسائل مربوط به آن، الفاظ مدح و ذم و...، عالمانه و پژوهشگرانه، رسیدگی شده است.

در جلد سوم، فصل هفتم و هشتم، گنجانده شده است. در فصل هفتم، جایگاه والای حدیث تبیین شده و از چگونگی فراگیری و آداب نقل آن، سخن رفته است. در این بحث، به مطالبی همچون «اجازه»، «مقاوله»، «کتابت» و «وجاده»، با استواری تمام، پرداخته شده است. در فصل هشتم نیز، اسماء رجال و ملقبات آنان بحث شده و در ضمن آن، صحابی، تابعی و اصطلاحاتی دیگر مانند: موالی، مخضرم و... تبیین شده است.

جلد چهارم، خاتمه را در خود جای داده است. در خاتمه کتاب، از شرح حال درایه‎نویسان و آثار آنان، به‌اجمال سخن گفته شده است. نام این افراد، به‎ترتیب حروف الفبا آمده است. برخی از ایشان عبارتند از: غضائری، نجاشی، احمد بن علی سیرافی، احمد بن محمد کندی، ابن عقده، عیاشی و....

جلد پنجم و ششم و هفتم کتاب، مشتمل بر مستدرکات است که در آنها، به توضیح مطالب کتاب، با توجه به منابع فریقین پرداخته شده و نیز فواید متعدد درایی طرح و مفصلا بررسی شده است.

جلد آخر مستدرکات، با عنوان «نتائج مقباس الهداية»، معجم اصطلاحات به‎کاررفته در کتاب «مقباس الهداية» و در حقیقت عصاره و چکیده مباحث تفصیل‎یافته در مجلدات پیشین است. در مثل اگر در متن کتاب و استدرک‎ها، صفحات مفصلی درباره اصطلاح «صحیح» بحث شده است، نتیجه آن در اینجا آمده است. در حقیقت این جلد، کلیدواژه و فهرست کوتاه‎شده اصطلاحات و مطالب کتاب است با ارجاع به متن آن.

در پایان می‎توان چنین گفت که هرچند کتاب حاضر، اثری نفیس و ذی‎قیمت در علوم حدیث می‎باشد، اما متأسفانه نویسنده در آن، کمتر به مسئله مهم و اساسی نقد متن حدیث و روش‎های آن پرداخته است.

وضعیت کتاب

این کتاب توسط استاد علی‎اکبر غفاری‎صفت و محمدحسن صانعی‎پور، برای تدریس در دانشگاه امام صادق(ع)، تحت عنوان «دراسات في علم الدراية (تلخيص مقباس الهداية)» تلخیص و متن آن، با دقت فراوانی، اعراب‎گذاری شده است.

فهرست مطالب هر جلد، در انتهای همان جلد آمده، ولی فهارس چهار جلد «مقباس الهداية»، در انتهای جلد چهارم جای گرفته است. این فهارس به‎ترتیب عبارتند از: فهرست آیات؛ فهرست احادیث و روایات؛ فهرست اعلام؛ فهرست اعلام ترجمه‎شده؛ فهرست بیوتات و قبایل؛ فهرست شهرها و اماکن جغرافیایی؛ فهرست مذاهب و ملل و نحل؛ فهرست الفاظی که تفسیر لغوی شده‌اند؛ فهرست ابیات؛ فهرست امثال؛ فهرست کتاب‌های مذکور در متن و پاورقی‎ها؛ فهرست منابع؛ جدول خطا و صواب و فهرست فواید و تنبیهات.

پاورقی‎ها توسط محقق نوشته شده و در آن‎ها علاوه بر ذکر منابع، توضیحات جامع و مفصلی پیرامون شرح مطالب و توضیح برخی لغات و عبارات متن، ارائه گردیده است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. غفاری، علی‎اکبر؛ صانعی‎پور محمدحسن، «ترجمه دراسات في علم الدراية (تلخيص مقباس الهداية)»، ترجمه ولی‎الله حسومی، قم، انتشارات دانشکده اصول الحدیث، شهریور 1388.
3. حافظیان بابلی، ابوالفضل، «کتاب‎شناسی درایه شیعه، بخش پایانی»، پایگاه مجلات تخصصی نور، مجله: کتاب ماه دین، شماره 51 و 52، دی و بهمن 1380.
4. مهدوی‎راد، محمدعلی، «معرفی‎های اجمالی»، پایگاه مجلات تخصصی نور، مجله: آیینه پژوهش، شماره 7، خرداد و تیر 1370.