إتقان البرهان في علوم القرآن

إتقان البرهان في علوم القرآن‏
پدیدآوران	عباس، فضل حسن (نويسنده)
ناشر	دار النفائس
مکان نشر	اردن - عمان
سال نشر	مجلد1: 2010م , 1430ق , مجلد2: 2010م , 1430ق ,
شابک	‎978-9957-80-004-8
موضوع	قرآن - علوم قرآني
زبان	عربی
تعداد جلد	2
کد کنگره	‏BP‎‏ ‎‏69‎‏/‎‏5‎‏ ‎‏/‎‏ع‎‏2‎‏الف‎‏2‏

إتقان البرهان في علوم القرآن، اثر فضل حسن عباس، پژوهشی است پیرامون علوم قرآنی و موضوعات مربوط به آن از جمله نزول، اعجاز و جمع‌آوری قرآن و اسباب نزول، ترتیب آیات و...

ساختار

کتاب با یک مقدمه از جمال ابوحسان و دو مقدمه از مؤلف آغاز و مطالب در دو جلد، در بیست‌وهشت فصل، تنظیم شده است.

گزارش محتوا

در مقدمه اول، به موضوع کتاب و اهمیت آن و تحریر آن برای عامه مسلمین و فتح‌الباب بودن آن برای تحقیق در علوم قرآنی، اشاره شده و در مقدمات نویسنده، به بیان ویژگی‌های چاپ اول و دوم کتاب، پرداخته شده است.

جلد اول، فصل اول تا چهاردهم را در خود جای داده است. در فصل نخست، با اشاره به آیاتی هچون آیه 23 سوره مبارکه زمر اللَّهُ نَزَّلَ أَحْسَنَ الْحَدِيثِ كِتَاباً مُتَشَابِهاً مَثَانِي تَقْشَعِرُّ مِنْهُ جُلُودُ الَّذِينَ يخْشَوْنَ رَبَّهُمْ ثُمَّ تَلِينُ جُلُودُهُمْ وَ قُلُوبُهُمْ إِلَى ذِكْرِ اللَّهِ (خدا زیباترین سخن را [به‌صورت] کتابى متشابه، متضمن وعده و وعید، نازل کرده است. آنان که از پروردگارشان مى‏هراسند، پوست بدنشان از آن به لرزه مى‏افتد، سپس پوستشان و دلشان به یاد خدا نرم مى‌گردد) و وَ كَذٰلِکَ أَوْحَينَا إِلَيكَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنَا مَا كُنْتَ تَدْرِي مَا الْكِتَابُ وَ لاَ الْإِيمَانُ وَ لٰكِنْ جَعَلْنَاهُ نُوراً نَهْدِي بِهِ مَنْ نَشَاءُ مِنْ عِبَادِنَا وَ إِنَّكَ لَتَهْدِي إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ صِرَاطِ اللَّهِ الَّذِي لَهُ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَ مَا فِي الْأَرْضِ أَلاَ إِلَى اللَّهِ تَصِيرُ الْأُمُورُ (و همین‌گونه، روحى از امر خودمان به‌سوى تو وحى کردیم. تو نمى‏دانستى کتاب چیست و نه ایمان [کدام است]، ولى آن را نورى گردانیدیم که هر که از بندگان خود را بخواهیم به‌وسیله آن راه مى‏نماییم و به‌راستى که تو به‌خوبى به راه راست هدایت مى‌کنى. راه همان خدایى که آنچه در آسمان‌ها و آنچه در زمین است از آن اوست. هشدار که [همه] کارها به خدا بازمى‌گردد) و دیگر آیاتی که به عظمت قرآن کریم اشاره دارند، به بیان وجوب توجه به کتاب خدا و کیفیت و اهمیت تلاوت و تدبر در آن، پرداخته است.

در فصل دوم، به‌منظور نشان دادن اهمیت علوم قرآنی و تلاش علما در حفظ و نشر آن، به معرفی آثار قدیمی و جدیدی که در این زمینه، به رشته تحریر درآمده، پرداخته شده است که از جمله آن‌ها عبارتند از: آنچه که طبری (متوفی 310ق) در مقدمه تفسیرش پیرامون علوم قرآنی در ده فصل نوشته است که به گفته نویسنده، لب موضوعات علوم قرآنی و مهم‌ترین و مشهورترین آن می‌باشد؛ آنچه ابوالحسن ماوردی در مقدمه تفسیرش تحت عنوان «النكت و العيون» به این فصول افزوده است؛ علمایی که کتبی را در این موضوع نوشته، اما نام علوم قرآن را بر آنها ننهاده‌اند، بلکه هریک از این آثار، دربردارنده موضوع یا موضوعاتی از این علوم است، مانند ابوبکر باقلانی در «إعجاز القرآن»، «الانتصار» و «التمهيد»، امام غزالی در «جواهر القرآن و درره»، ابن عربی در «قانون التأويل»، ابن جوزی در «فنون الأفنان» و سایر کتبی که توسط علمای متأخر و معاصرین در این موضوع نوشته شده است، مانند: «الإتقان في علوم القرآن» سیوطی، «علوم القرآن بين الإتقان و البرهان - ‌دراسة و موازنة» حازم سعید حیدر و....

در فصل سوم، به بیان معنی علوم قرآن، تعریف قرآن و بررسی اسامی قرآن کریم پرداخته شده و در فصل چهارم، معنای لغوی و شرعی وحی و نیز انواع آن، مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.

در فصل پنجم، ابتدا معنای نزول قرآن تبیین گردیده و سپس، قول به تعدد نزول، مورد بررسی قرار گرفته و در فصل ششم، از لغت قرآن کریم و عربی بودن آن و وجود لغت معرب در آن، بحث به میان آمده است. در فصل هفتم، وجوه مختلف اعجاز قرآن، شامل اعجاز بیانی، علمی و تشریعی، به‌صورت مفصل، تشریح شده است.

در فصل هشتم و نهم، به مباحث مربوط به چگونگی جمع‌آوری قرآن کریم و زمان آن در عهد پیامبر(ص) و خلفا و شبهات مطرح‌شده در این زمینه پرداخته شده.

در فصل دهم، به بحث از اسباب نزول، پرداخته شده و ضمن تعریف سبب نزول، به فواید دانستن آن، تعدد سبب و تعدد نزول و روش شناخت سبب نزول اشاره شده است.

مکه مکرمه و مدنیه منوره، مهد اسلام و منطقه ظهور و گسترش این دین الهی بوده و اکثر آیات قرآن کریم، در این دو شهر، نازل شده است، ولذا علما، آیات و سور قرآن را به مکی و مدنی، تقسیم کرده‌اند و ازاین‌رو نویسنده در فصل یازدهم، به مبحث مکی و مدنی بودن قرآن و موضوعات زیر، پرداخته است: تعریف مکی، فایده شناخت مکی و مدنی بودن آیات، کیفیت شناخت مکی و مدنی بودن، ضوابط و ویژگی‌ها و ممیزات مکی و مدنی و شبهات مطرح‌شده در این زمینه.

از جمله موضوعات مهم و اساسی قرآن کریم، معنای آیه و سوره قرآن کریم و ترتیب آیات در سوره‌ها و ترتیب سوره‌ها در قرآن کریم می‌باشد؛ لذا در فصل یازدهم، به این مطلب پرداخته شده است. از جمله موضوعات مطرح‌شده در این فصل، عبارتند از: روش و فایده شناخت آیات، عدد آیات قرآن کریم، علت اختلاف در عدد آیات، اقسام سوره‌های قرآن کریم، ترتیب آیات، تعریف اصطلاحی سوره، عدد سوره‌های قرآن کریم، اسامی سوره‌ها و توقیفی یا اجتهادی بودن نام سوره‌ها.

مباحث مربوط به رسم المصحف و نوشتن قرآن، از جمله جهات مخالفت رسم‌الخط عثمانی با خط قیاسی، حذف و زیادت همزه در موارد خاص، دیدگاه علما پیرامون التزام به رسم‌الخط عثمانی و فواید این رسم‌الخط، در فصل سیزدهم مورد بررسی قرار گرفته و در آخرین فصل جلد اول، به موضوع مهم محکم و متشابه و بررسی معنای لغوی و اصطلاحی این دو واژه و نیز اقسام متشابه و دیدگاه و نظریات علما پیرامون این موضوع، پرداخته شده است.

از فصل پانزدهم تا بیست‌وهشتم، در جلد دوم جای گرفته است. نسخ در قرآن کریم، از جمله موضوعات مهمی است که به دلیل ویژگی و اهمیت آن در فهم دین، بسیاری از مباحث علما را به خود اختصاص داده است. ازاین‌رو، فصل پانزدهم، به مبحث ناسخ و منسوخ اختصاص یافته است.

از دیگر موضوعات مهم قرآنی که معرکه آراء بوده و مباحث فراوانی در آن صورت گرفته است، وجود روایاتی است که به روایات «الأحرف السبعة» معروف شده و بر نزول قرآن بر هفت حرف دلالت دارند. مباحث مربوط به این موضوع، در فصل شانزدهم مورد بحث و بررسی قرار گرفته است که از جمله آنها، می‌توان به علت جمع‌آوری مصحف عثمان، لزوم تکرار یا عدم لزوم تکرار نزول بنا بر نزول بر هفت حرف، مناقشه موجود در بعضی از روایات حروف هفت‌گانه و دیدگاه علما پیرامون حروف هفت‌گانه اشاره نمود.

پس از بحث پیرامون حروف هفت‌گانه، در فصل هفدهم، مبحث قرائات قرآنی که مرتبط با فصل پیشین است، مطرح شده است. نویسنده در این فصل ابتدا، به تعریف قرائات و رابطه میان قرائات و خود قرآن و نیز رابطه بین حروف هفت‌گانه و این قرائات پرداخته و سپس، ضمن اشاره به تعدد قرائات و علت آن، به معرفی ائمه ده‌گانه قرائت و روات آنها پرداخته است. این افراد عبارتند از: نافع مدنی (70-‌169ق)، ابن کثیر مکی (45-‌120ق)، ابوعمر بصری (68-‌154ق)، عبدالله بن عامر شامی (8-‌118ق)، عاصم کوفی (متوفی 127ق)، حمزه کوفی (80-‌156ق)، کسایی کوفی (119-‌189ق)، ابوجعفر مدنی (متوفی 130ق)، یعقوب بصری (117-‌205ق) و خلف بن هاشم (150-‌229ق).

تفسیر و مفسران، وجوه و نظائر در قرآن، ترجمه قرآن، علم مناسبات، مثل‌ها در قرآن کریم، قسم در قرآن، حجت‌ها و براهین قرآن کریم، برخی از شبهات مطرح‌شده پیرامون قرآن، شبهات جدید مستشرقین و شبهات روشنفکران، موضوع ابواب باقی‌مانده کتاب می‌باشد.

وضعیت کتاب

فهرست مطالب هر جلد در انتهای همان جلد آمده و فهرست منابع و مراجع هر دو جلد، در انتهای جلد دوم آمده است.

در پاورقی‎ها علاوه بر ذکر منابع، به توضیح برخی از مطالب متن، از جمله آوردن شاهد مثال، پرداخته شده است.

منابع مقاله

مقدمه و متن کتاب.