كتاب المغازي

كتاب المغازي
پدیدآوران	ابن ابی‌شیبه، عبدالله بن محمد (نویسنده) عمري، عبدالعزيز بن ابراهيم (محقق)
ناشر	دار إشبيليا
مکان نشر	عربستان - رياض
چاپ	2
شابک	‎9960-38-853-0
موضوع	اسلام - تاريخ - از آغاز تا 41ق. غزوات محمد(ص)، پيامبر اسلام، 53 قبل از هجرت - 11ق. - سرگذشت‌نامه
زبان	عربي
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏BP‎‏ ‎‏25‎‏/‎‏6‎‏ ‎‏/‎‏الف‎‏25‎‏ ‎‏م‎‏6‎‏
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

كتاب المغازي، بخش‎هایی از کتاب «المصنف» ابن ابی‎شیبه، اثر ابوبکر عبدالله بن محمد بن ابی‎شیبه، پیرامون سیره و جنگ‎های پیامبر(ص) می‎باشد که توسط عبدالعزیز بن ابراهیم عمری، گزینش و تحقیق شده است.

البته هنوز مشخص نیست که آیا «كتاب المغازي» از ابتدا بخشی از «المصنف» بوده، یا آنکه بعدها به آن افزوده شده است.

ساختار

کتاب با مقدمه‎ای مفصل از محقق در ارائه زندگی‎نامه کاملی از ابن ابی‎شیبه آغاز و مطالب، بدون فصل‎بندی خاصی، تدوین شده است.

با وجود آنکه «كتاب المغازي»، هم‎اکنون بخشی از «المصنف» ابن ابی‎شیبه است، اما کاملاً اطمینان نداریم که این فصول همیشه به همین صورت - ‎یعنی بخشی از مصنف وی - ‎بوده باشد. اگر نگوییم كتاب المغازي ابن ابی‎شیبه همان کتاب تاریخش می‎باشد، لااقل باید اعتراف کرد که شباهت‎های زیادی به آن دارد.

روش برخورد نویسنده با تاریخ به‎نحوی است که گویی آن را امری جدا از سایر بخش‎های کتاب در نظر گرفته و بدان پرداخته است.

گزارش محتوا

مطالب کتاب، با موضوع عام الفیل ـ که پیش از تولد پیامبر(ص) رخ داده ـ آغاز شده و این خود نمایانگر آن است که نویسنده، توجه شایانی به زندگی پیامبر(ص) در مکه داشته است.

نخستین بخش‎های کتاب، دربرگیرنده روایاتی است در مورد نشانه‎های نبوت محمد(ص)، آغاز دعوت، ایذا و آزار مکّیان، معراج و همچنین اسلام آوردن کسانی که بعدها جزء برجسته‎ترین یاران پیامبر(ص) شدند. به دنبال آن‎ها، روایاتی در مورد هجرت پیامبر(ص) از مکه به مدینه و نامه‎های پیامبر(ص) به سزار، خسرو و سایر حکام و سلاطین - ‎برای دعوت آنان به اسلام - ‎عنوان گردیده است. در خلال این مطالب، روایاتی نیز پیرامون اسلام آوردن یاران شاخص پیامبر و همچنین روایاتی در مورد حبشه نقل شده است. سپس نویسنده به روایاتی در مورد هجرت تعدادی از مسلمانان از مکه به حبشه و گزارش مبسوط یکی از پناهندگان [درباره اسلام و پیامبر(ص)] به حضور پادشاه حبشه پرداخته است.

اگر منابع صرفاً تاریخی، مانند سیره ابن اسحاق و تاریخ طبری به‎عنوان کتب معیار در تنظیم و زمان‎بندی وقایع تاریخی، لحاظ شود، باید بگوییم که زمان‎بندی و توالی رخدادها، آن‎چنان‎که نویسنده ارائه نموده، چندان صحیح نمی‎باشد؛ مگر اینکه بگوییم وی مدعی وجود توالی زمانی در روایات کتاب خود نمی‎باشد.

اگرچه کتب حدیثی اغلب در ارائه مطالب خود ملاحظات زمانی را اعمال می‎کنند، اما این موضوع دلیل ناصواب خواندن توالی گزاره‎های نویسنده نمی‎باشد. علت اصلی آن است که ترتیب گزاره‎های تاریخی و مطالبی که وی درباره زندگی و فعالیت‎های پیامبر(ص) در مدینه ارائه داده است، صراحتاً در چهارچوب یک برنامه زمان‎بندی‎شده (قراردادی) می‎باشد.

این کتاب، از بسیاری جهات، با صحیح بخاری متفاوت است؛ بااین‎حال، افق دید یک محدث را از لحاظ گزینش، ترتیب و ارائه گزاره‎های تاریخی، برای ما پدیدار می‎نماید، ولذا با کمک آن می‎توان به تجزیه و تحلیل متون حدیثی پرداخت.

«كتاب المغازي» بخاری، جنگ‎های پیامبر را در مدینه با ترتیب زمان‎بندی‎شده‎ای ارائه می‎دهد. کتاب حاضر نیز - ‎که به نظر می‎رسد قدیمی‎تر از اثر بخاری باشد - ‎عموماً [در ارائه روایات]، از ترتیب و زمان‎بندی بهره برده است؛ هرچند بعضاً با اشتباهات فاحشی نیز همراه بوده است.

مطالبی که نویسنده درباره زندگی پیامبر(ص) در مدینه آورده، شبیه موضوعاتی است که بخاری ذکر نموده؛ گویی به‎نوعی در ادامه آن‎ها آمده است. بااین‎وجود، از لحاظ محتوا و هدف، تفاوت محسوسی بین این دو به چشم می‎خورد. در این مورد نیز نویسنده از نظر دامنه موضوعاتی که بدان‎ها پرداخته، نسبت به بخاری، طیف وسیع‎تری را در بر می‎گیرد.

کتاب حاضر ـ برخلاف بخاری ـ با وفات پیامبر(ص) پایان نمی‎پذیرد. نویسنده در ادامه، روایاتی در مورد خلفای پیامبر(ص) مطرح می‎کند. صرف نظر از علاقه شخصی وی به طرح چنین موضوعاتی، ارائه این روایات، از این جنبه قابل تأمل است که خود می‎تواند گواه این مدعا باشد که دامنه کتب مغازی، نباید ضرورتاً به زندگی و فعالیت‎های پیامبر(ص) محدود گردد.

نویسنده برای تدوین کتاب خود، از تاریخ و رخدادهای گذشته، بهره چندانی نبرده است و اگرچه به‎عنوان مثال، روایات وی در مورد جنگ بدر، انسجام و توالی چندانی ندارند، بااین‎حال، وی در ارائه تصویری مطلوب و مناسب از جنگ بدر، موفق بوده است؛ هرچند که این تصویر در مقایسه با معلومات وی در مورد بدر، تصویری کم‎رنگ و مخدوش است. اما با وجود همین بضاعت اندک نیز وی توانسته مسائل فقهی و عقیدتی مورد علاقه‎اش را در کتاب خود گنجانده و آن‎ها را با یکدیگر مرتبط سازد.

وی جنگ بدر را مستمسکی برای جمع‎آوری روایات پراکنده در مورد آن قرار نداده است. به نظر او، واقعه بدر، یک حقیقت محض تاریخی است و باید مشتمل بر روایاتی باشد که مستقیماً و بلاواسطه به جنگ بدر و یا اهمیت آن مربوط است.

در روایات نویسنده، تناقضاتی به چشم می‎خورند که ناشی از تمایلات و توجهات وی به عباس و عباسیان می‎باشد. عباس بن عبدالمطلب، در جنگ بدر، به‎همراه سپاه مشرکین بود. هواداران حکومت عباسی، با اشاره به خویشاوندی وی با پیامبر(ص) و با استدلال به اخلاص و تعهد او نسبت به دین نوخاسته اسلام، این احتمال را که وی مشرک بوده یا لااقل به مشرکین تمایل داشته است، به‎کلی مطرود و مردود قلمداد می‎کنند؛ لذا درست در زمانی که تلاش‎هایی برای بازخوانی و بازنویسی تاریخ صدر اسلام در جریان بود، آنان سعی می‎کردند تا برای خوشامد و پیروی از میل حکومت، موقعیت عباس را [در تاریخ] بهبود بخشند.

اما نویسنده، بی‎پرده و بدون هیچ ابایی، شرح می‎دهد که عباس در جنگ بدر، در سپاه مشرکین و در برابر مسلمانان جنگید و توسط آنان به اسارت گرفته شد. بااین‎حال، با توجه و مداقّه بیشتر روی نحوه بیان و نتیجه‎گیری‎های وی، می‎توان به‎جرأت به این حقیقت اعتراف نمود که روایات وی نیز رنگ‎وبوی حمایت از عباس و پشتیبانی از عباسیان را می‎دهد.

روایات نویسنده در مورد واقعه حدیبیه، بر اساس اقوال خالد بن مخلد، عبدالرحمن بن عبدالعزیز انصاری، ابن شهاب (الزهری) و عروة بن زبیر می‎باشد.

درباره روش وی در سازماندهی گزاره‎های تاریخی، نکته‎های بسیاری وجود دارد. با کمی دقت در درون‎مایه کتاب، می‎بینیم که حتی یک نمونه ساده - ‎مانند روایاتی که مربوط به عثمان است - ‎نیز می‎تواند ضوابط و شاخص‎هایی را که وی در گزینش گزاره‎های تاریخی در نظر داشته است، در اختیار ما قرار دهد. روایاتی که وی در مورد عثمان نقل کرده است، به سه دسته کلی تقسیم می‎گردد:

1. مشروعیت و استحقاق عثمان برای امر خلافت: در زمان خلافت عمر، مردم تقریباً قانع شده و انتظار داشتند که خلیفه بعدی، عثمان باشد و پیامبر(ص) نیز گفته بود: در فتنه‎ای که قریب الوقوع است، عثمان و همراهان وی بر طریق هدایت خواهند بود.
2. امتناع عثمان از کناره‎گیری از خلافت.
3. هشدار عثمان و سایرین در مورد تفرقه و هرج و مرج، در واقعه قتل وی.

در گزاره‎هایی که هم‎اکنون درباره عثمان و فتنه، در اختیار داریم، روایاتی از قبیل آنچه که نویسنده - ‎بالاخص در دو مورد آخر - ‎نقل کرده، نمی‎یابیم. ظاهراً وی بیشتر تمایل داشته تا به‎جای نقل روایات متعدد در مورد عثمان، بخش اعظم آن‎ها را حذف نماید؛ برای مثال، او حتی کوچک‎ترین اشاره‎ای به نارضایتی مردم، از شیوه حکومتی عثمان، نکرده است و هیچ‎گونه تلاشی برای تبیین و توجیه دلایل قتل وی، صورت نداده است.

وضعیت کتاب

فهرست مطالب و مصادر و مراجع مورد استفاده محقق، در انتهای کتاب آمده است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. زمان، محمد قاسم؛ سرمدی، لقمان، «مغازی و محدثین»، مجله آینه پژوهش، مرداد و شهریور 1380، ‎شماره 69 (از صفحه 33 تا 47).