روضات الجنات في أوصاف مدينة هرات
| روضات الجنات في أوصاف مدينة هرات | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | امام، محمدکاظم (محقق) اسفزاری، معین‌الدین محمد (نویسنده) |
| ناشر | دانشگاه تهران |
| مکان نشر | تهران - ایران |
| سال نشر | 1338 ش |
| چاپ | 1 |
| موضوع | خراسان
نثر فارسی - قرن 9ق. هرات |
| زبان | فارسی |
| تعداد جلد | 2 |
| کد کنگره | DSR 2127 /ر3الف5 |
روضات الجنات في أوصاف مدينة هرات، اثر معين‌الدين محمد الزمجى الاسفزارى از نمونه‌هاى برجسته نگارش و نثر قرن نهم و از منابع بسيار مفيد و معتبر تدوين تاريخ اجتماعى و جغرافياى تاريخى خراسان و به خصوص «ربع هرات» به شمار مى‌رود كه توسط محمد كاظم امامى تصحيح، و انتشارات دانشگاه تهران در دو جلد كه جلد اول آن در سال 1338 و جلد دوم آن در سال 1339 عهده‌دار انتشار آن شده است.
مؤلف با ذكر شاهد از اشعار فارسى و عربى بر سليس بودن كتاب و نمكين بودن زبانِ كتاب افزوده است و مصحح نيز هر كجا كه لازم دانسته مسائل مبهم را در پاورقى توضيح داده است و كاستى‌هاى نسخه مورد استفاده با رجوعع به نسخ ديگر جبران كرده و آن‌ها را در قلاب [ ] شرح كرده است.
انگيزه تألیف
مؤلف در سبب تألیف اثرش مى‌نويسد: «غرض آن كه چون اين مدينه السلام با احترام و قبه الاسلام عالى مقام را در اين ايام افاضت انجام جمعيت تمام و جامعيت ما لا كلام حاصل گشت بنده... را هميشه در خاطر مى‌گذشت كه بعضى از آثار و اوصاف و احوال اين مدينه با سكينه... در قيد تألیف و سلك تحريز كشد. اين تألیف به تشويق خواه قوام‌الدين نظام‌الدين وزيز سلطان حسين باقرا انجام شد.
ساختار
بنا بر فهرست مندرجات، جلد نخست روضات در اصل شامل 27 روضه است. جلد اول يا بخش نخست روضه‌هاى اول تا پنجم در بر مى‌گيرد و بخش دوم شامل روضه‌هاى هشتم تا بيست و هفتم است، شايان ذكر است كه روضه‌هاى ششم، هفتم و بيست و هفتم كتاب روضات كه در فهرست مندرجات معين و مذكور است، در هيج يك از دو جلد موجود نيست. البته مصحح بخش دوم در تعليقات جلد دوم درباره‌ى فقدان روضه‌ى بيست و هفتم به تفصيل سخن گفته است. محمد اسحاق، استاد دانشگاه كلكته براى تصحيح بخش اول ره شش نسخه مراجعه كرده است؛ ولى نسخه‌ى اصلى مورد استفاده وى متعلق به كتاب‌خانه «انجمن آسيايى كلكته» است.
گزارش محتوا
مصحح در مقدمه‌ى نسبتا طولانى و ارزشمند خود به اين مباحث پرداخته است، زندگانى مؤلف بنا به روايت معين‌الدين اسفزارى، تاريخ آغاز و پايان تدوين روضات‌الجنات، درباره‌ى زندگانى پدر مؤلف، تحصيلات، تخلص و مذهب مولانا اسفزارى، مآخذ كتاب كه مهم‌ترين آن‌ها عبارتند از تاريخ هرات تألیف ابواسحق ياسين، تاريخ هرات از ثقه‌الدين عبدالرحمن جامى، كرت نامه منظوم ربيعى قوشنجى و تاريخ نامه‌ى هرات سيفى هروى... محمد اسحاق درباره‌ى موضوع بخش اول كتاب يادآورى مى‌كند: قسمتى از كتاب روضات‌الجنات كه مشتمل بر يك مقدمه، حواشى، فهرست اسامى و... فهرست كتب مورد استفاده و متن كتاب است از يك ديباچه و پنج روضعه تشكيل شده است.
كتاب با ستايش حضرت رب اعلى، با اين عبارت آغاز مى‌شود: «بسم الله الكريم المجيب عليه توكلت و اليه انيب». سپس سخن به نعت خلفاى راشدين مى‌پردازد، آنگاه با عنان «دعاى حضرت پادشاه» و «دعاى حضرات شاهزادگان كامكار» و «دعاى دولت امراى ملك آراى عالى راى» زبان به نعت سلطان حسين بايقرا مى‌گشايد و به توصيف بلده‌ى طيبه هرات مى‌پردازد.
كتاب از 27 روضه و هر روضه مشتمل بر چند چمن نهاده آمد.
روضه‌ى اول «در بيان بناى شهر هرات و لطافت آن حميت عن الافات»، مؤلف درباره‌ى بناى هرات هشت روايت توشته كه از آن‌ها هفت روايت بناى شهر را به پادشاهان پيشدادى ايران نسبت مى‌دهد و روايت هشتم كه از حضرت رسالت(ص) نقل است، بناى هرات را به حضرت خضر نبى و ذوالقرنين نسبت مى‌دهد.
روضه‌ى دوم، «در كيفيت اوضاع بلده فلك ارتفاع» است و مشتمل بر دو چمن: چمن اول در بيان شهربندى كه اكنون معمور است و در جانب جنوبى شميران و قهندز افتاده، چمن دوم در ذكر بعضى از مضافات و از بدايع و عمارات. در اين دو چمن صحبت از جغرافياى تاريخ خراسان و فضيلت خراسانيان و به خصوص شيخ عبدالرحمن جامى است.
روضه‌ى سوم «در بيان فضيلت مملكت خراسان و اخبار كه در باب آن مملكت مرويست» كه مشتمل بر دو چمن است. چمن دوم در ذكر فضيلت بلده‌ى فاخره‌ى طيبه هرات است.
روضه‌ى چهارم، مشتمل بر چهار چمن است در ذكر «فضيلت و ولايات و توابع و مضافات آن». چمن اول درباره‌ى رودخانه هرات و چشمه‌ساران و مزارع است. در چمن دوم، مؤلف به جغرافياى تاريخ ولايت اسفزار كه مولد مؤلف است، به تفصيل سخن گفته است. چمن سوم، در ذكر قصبه‌ى فوشنج، شكيديان، كوسويه و مزرعه فلبندان است. مؤلف درباره فوشنج مى‌نويسد: به پشنگ بن افراسياب متعلق است و گويند در آن جا ابراهيم خليل رباط و مسجدى بنا كرد. چمن چهارم، در ذكر باغيس، لنگر امير غياث، قلعه نوتو و ولايت كرخ است، از جمله آمده است كه «از بادغيس همه‌ى عمارات هرات چوب پوش است و آن درخت اورس است در غايت محكمى و سبکى».
روضه‌ى پنجم، درباره‌ى «ولايات كه دورتر است از توابع هرات و مشتمل بر چهار چمن است. چمن اول در بعضى خصايص «قبه‌الاسلام بلخ» اندخود، شيرغان، مروشاهجان، ابيورد، نسا و ضمايم آن. در فضيلت بلخ همين بس كه ابراهيم ادهم و فضل برميك بخى زاده‌اند. چمن دوم، در ذكر «مشهد مقدس و بعضى خصايص خواف و غيره» است. بخش عمده، اين چمن درباره‌ى جغرافياى تاريخى مشهد و تاريخ امام رضا(ع) مى‌باشد. چمن سوم «در ذكر ترشيز، جوين، بحرآباد، اسفراين جرجان و طبرستان» است. از جمله ولايات اين چمن، جوين كه از بقاع مبارک است و ابوالمعالى جوينى كه امام الحرمين مشهور، از آن ولايت است. چمن چهارم، «در ذكر قهستان، سجستان، فراه، قندهار، گرمسير، غور و غرجستان» است.
در جلد نخست، فهرست مباحث روضه‌ى ششم و هفتم نقل شده، اما شرح و توصيف اين دو روضه در هيج يك از دو جلد مذكور نيست.
روضه‌ى ششم، «در ذكر سلاطين و حكام كه از زمان ظهور اسلام الى هذا الايام حاكم و عامل هرات» بوده‌اند، مشتمل بر دو چمن است: چمن اول «در ذكر واليان و حكام خراسان كه در هرات مقيم بوده‌اند تا اسماعيل سامانى». چمن دوم «در ذكر احوال بعضى سامانيان و غير آن».
روضه هفتم، «در ذكر سلاطين غور و ملوك كرت»، مشتمل بر هفت چمن است: چمن اول «در ذكر سلاطين غور، چمن دوم در ذكر بعضى ملوك كرت كه والى هرات بوده‌اند. چمن سوم، در ذكر قتل دانشمند بهادر، چمن چهارم در ذكر ملك غياث‌الدين كرت، چمن پنجم، در ذكر وقايعى كه ميان ملك غياث‌الدين و ملك قطب‌الدين اسفزار و غيره حادث شد. چمن ششم، در ذكر عمارات ملك غياث‌الدين و روفت او به مكه و حالات ديگر.
بخش دوم، مشتمل بر مقدمه‌اى كه اوصاف جغرافياى تاريخ هرات از قديم‌ترين روزگاران تا عهد شاهرخ تيمورى به اختصار، بناها و آثار استادان و هنرمندان دارالعلم هرات، تارخ‌هاى هرات مى‌باشد.
روضه هشتم، با عنوان «در ذكر وفات ملك غياث‌الدين و احوال و احفاد اول»، مشتمل بر هفت چمن است. چمن اول، در ذكر محاربه‌ى امير وجيه‌الدين مسعود سربدار و شيخ حسن جورى با ملك معزالدين حسين و كشته شدن شيخ حسن است. در چمن دوم، به محاربه ميان امير غرغن از امراى چنگيزخانى و ملك معزالدين حسين اختصاص دارد. چمن سوم و چهارم، درباره‌ى ادامه محاريه اميز غرغن و ملك معزالدين حسين است. چمن پنجم، در جلوس ملك غياث‌الدين پير على بر سمند ايالت هرات، چمن ششم در ذكر حالاتى كه ميان حضرت صاحب قرآن و ملك هرات واقع بود، چمن هفتم، در ذكر تزويج سونج آغا با ملك زاده‌ى هرات است.
روضه‌ى نهم، در توجه حضرت صاحب قران به عزم تسخير خراسان.
روضه‌ى دهم، در تفويض نمودن حضرت صاحبقران مملكت خراسان را به شاهرخ اختصاص دارد.
روضه‌ى يازدهم، به حوادث هرات مربوط و مشتمل بر پنج چمن است: چمن اول در ظهور جماعت لغريان و استيلاى باطنى‌ها بر هرات است، چمن دوم، به ذكر فترات و حوادث نتيجه حمله فرزندان چنگيزخان به هرات اختصاص دارد. مطالب اين چمن از تاريخ ملوك كرت سيفى هروى و تاريخ منهاج سراج نقل شده است. چمن سوم، به «ويرانى بلده هرات» مربوط است، چمن چهارم و پنجم، به ادامه ويرانى هرات مربوط است.
روضه دوازدهم، به حادثه بوجاى اين دانشمند و اقدامات براى آبادانى مجدد هرات پرداخته است.
روضه سيزدهم، در ذكر مرگ سلطان بايسنقر است، در چمن اول اين روضه مؤلف به حادثه كارد زدن به شاهرخ ميرزا مى‌پردازد. چمن دوم پردازشى از شيوع بيمارى وبا و چمن سوم ذكر مرگ شاهرخ است.
روضه‌ى چهاردهم، با عنوان «در بيان آبادانى هرات...» مؤلف با نقل مطالب جهانگشاى جوينى آبادانى شهر با به امير عزالدين نسبت مى‌دهد.
روضه‌ى پانزده با عنوان «وقايعى كه بعد از وقات شاهرخ سلطان در مدينه هرات» سه چمن مى‌گشايد، كه در هر سه چمن سخن از پادشاهى ميرزا الغ بيگ است.
روضه شانزدهم، در موضوع به جلوس بابر ميرزا و گرفتارى‌ها و جنگ‌هایش مى‌پردازد.
روضه‌ى هفدهم با عنوان «جلوس بابر ميرزا كرت ثانى»، در پنج چمن به زندگى سياسى و سرانجام مرگ وى اختصاص دارد. در پايان چمن پنجم خبر از جلوس ابراهيم ميرزا مى‌دهد.
روضه‌ى هجدهم، با عنوان در ذكر توجه سلطان ابوسعيد به خراسان و تمكن يافتن بر سرير ملك مى‌باشد، مؤلف در يك مقدمه و يك چمن به لشكركشى‌ها و سلطنت اميرزاده شاهرخ مى‌پردازد.
روضه‌ى نوزدهم، «در جلوس پادشاه تركمان جهانشاه ميرزا بر سرير سلطنت خراسان» است، مؤلف در اين روضه درباره‌ى حوادث روزگار سلطنت سلطان ابوسعيد و لشكركشى جهانشاه قره قويونلو به خراسان و تسخير اين خطه، مى‌پردازد.
روضه‌ى بيستم، با عنوان «جلوس سلطان سعيد كرت ثانى بر سرير كامرانى» نویسنده درباره‌ى مبارزات سلطان ابوسعيد و نيز ولادت شاهزاده بايسنقر ميرزا در چهار چمن پردازشى نيكو ارائه مى‌دهد.
روضه بيست و يكم و بيست و دوم به لشكركشى سلطان حسين بايقرا به غرب ايران و جنگ‌هاى لشكر سلطان با تركمانان آق قويونلو اختصاص دارد.
روضه‌ى بيست و سوم، به جلوس «ابوالغازى سلطان حسين بهادر بر سرير سرفرازى» اشاره مى‌كند و از وقايع روزگار پادشاهى روى، از جمله بناى باغ جهان آراء اولاد رشيد سلطان به تفصيل سخن مى‌گويد.
روضه‌ى بيست و چهارم، با عنوان «در بيان بعضى وقايعى كه در مبادى جلوس همايون واقع شد»، در طى دو چمن از مسائل مهم از جمل سخنرانى سيد على واحدالعين بر منبر و اعلام مذهب شيعه و نقص اهل سنت و جماعت سخن مى‌گويد.
روضه‌ى بيست و پنجم، «در ذكر جلوس بادگار محمد ميرزا» است، در تنها چمن اين روضه مؤلف به ايلغار سلطان حسين بايقرا به هرات و قتل يادگار محمد ميرزا و فرار تراكمه از هرات مى‌پردازد.
با توجه به اين كه كتاب فاقد شرح روضه‌ى بيست و هفتم است، روضه بيست و ششم آخرين روضه‌ى اين كتاب لا محاله محسوب مى‌شود كه با عنوان «در ارتفاع دولت حضرت سلطان از افق تاييدات ربانى و برآمدن بر اوج سريز جانبانى كرت ثانى».
روضه‌ى بيست و هفتم با عنوان «در ذكر بخشش و بخشايش و انوع عواطف و آسايشى كه از حضرت اعلى به رعايا ظهور يافته»، هنوز پيدا نشده است.
مصحح بدون اشاره به فقدان روضه ششم و روضه هفتم در مورد فقدان روضه‌ى بيست و هفتم چنين مى‌گويد: «عجالتا براى جبران اين نقيصه در ديباچه‌ى حاضر ضمن شرح تاريخچه‌ى شهر هرات، اسامى و اوصاف بسيارى از ابنيه، عمارات هرات از مساجد، مدارس، خانقاه‌ها، لنگرها، كتابخانه‌ها، حظائر، باغ‌هاى سلطنتى، قلاع و مزارات فراهم و مذكور گرديده و اين نقيصه؛ يعنى فقدان روضه‌ى بيست و هفتم تا اندازه‌اى جبران شده است».
حواشى و تعليقات كتاب بدين قرار است
بخش اول: فائت و مستدركات حواشى، در اين بخش مصحح با ارجاعات مطمئن به معرفى بيشتر مشاهير، امكنه و كتب مهم و توضيح پاره‌اى از وقايع پرداخته است.
بخش دوم حواشى، به ذكر فرهنگ لغات مغولى و تركى اختصاص دارد و مصحح در اين بخش كلمات نامأنوس را به فارسى معنى كرده، در بخش‌هاى سوم و چهارم فهرست اعلام و نام جاى‌ها را تشكيل مى‌دهد. بخش پنجم، به نقل كتب با ذكر صفحه مورد ارجاع مربوط است. در بخش ششم، مؤلف فهرست ابواب و فصول مجلد دوم بيان كرده است.
همچنين كتاب، داراى فهرست اسماء رجال و اماكن و ملل و قبايل، فرق، كتب و... است. مصحح دو صفحه را در اول و آخر كتاب به تصوير نسخه و متن اصلى اختصاص داده است.