كربلاء في الأرشيف العثماني
| کربلاء في الأرشيف العثماني | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | زهران، مصطفی (مترجم)
قورشون، زکریا (مقدمه نويس) منتصر، حازم سعید (مترجم) دیلک، قایا (نویسنده) |
| عنوان‌های دیگر | دراسه وثائقیه (1840 - 1876م) |
| ناشر | الدار العربية للموسوعات |
| مکان نشر | بیروت - لبنان |
| سال نشر | 1428 ق یا 2008 م |
| چاپ | 1 |
| موضوع | ترکیه عثمانی - روابط خارجی - عراق
زیارتگاههای اسلامی - عراق - کربلا عراق - روابط خارجی - ترکیه عثمانی کربلا - تاریخ |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | DS 70/9 /ک4ق2 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
كربلاء في الأرشيف العثماني، تأليف ديلك قايا به زبان عربی در رابطه با تاريخ نگاری كربلا در عهد عثماني در طول سال‌های 1843 الي 1872م است. اين اثر به جهت بررسی كتب و منابع آرشيوي كه مورد بررسی قرار داده است، حائز اهميت است.
ساختار
اين اثر؛ مشتمل بر يك مدخل، پنج فصل و يك خاتمه است. در مدخل به تاريخچه كربلا از زمان تأسيس تا دخول تحت حكومت عثماني پرداخته شده است. در فصل‌ها نيز جنبه‌های مختلف اقتصادی، اجتماعی و سیاسی اين شهر در عهد عثماني پرداخته شده و در خاتمه نيز خلاصه‌ای از مباحث آمده است.
گزارش محتوا
نویسنده در مقدمه كتاب، به اهميت موضوع مورد بحث و علت انتخاب اين مقطع زماني اشاره كرده است: هنگامي كه میگوئيم "كربلا" اولين چيزي كه به ذهن میآيد، شهادت امام حسين(ع) نواده سيد ما محمد(ص) است. كربلا به موضوع مهمي در ادب عرب، ترك و فارس بدل گشت و از زمان شهادت امام حسين(ع) در نزد تمامي مذاهب اسلامی نوعي تقدس يافت. كربلا همچنين در ارتباطات عثماني - ايراني نيز به مكان مهمي تبديل شد. اين اهميت به سبب وضع ديني، سیاسی و جغرافیایی آن بود، لذا كربلا تنها به عنوان يك مكان ديني مهم شناخته نمى‌شد، بلكه در قرن نوزدهم به ميدان نزاع سیاسی بين دول عثماني و ايران بدل گرديد. مقطع زماني 1843 تا 1872م به لحاظ تلاش‌های دولت عثماني برا ي تطبيق اصلاحات بر سياست مركزي حائز اهميت است.
خلاصه‌ای از مطالب فصل‌های مختلف به ترتيب عبارت است از:
1- ساختار جغرافیایی، اقتصادی و اجتماعی كربلا اولين مطلبي است كه مورد مداقه قرار گرفته است. ساختار جغرافیایی عراق؛ مانند ديگر مناطق بر پايه آب‌ها و قنوات پايه‌ريزي شده است. كربلا از نهر فرات و قنات حسینیه آبياري مى‌شد. اقتصادش نيز بر مبنای زراعت و تجارت بنا شده بود. اين شهر از مهم‌ترين راه‌های تجاری بود كه موقعيت ويژه‌ای بر راه تجاری ممتد بين هند - اروپا و بصره - بغداد و ايران - حلب داشت. با حلول قرن 19 اهميت راه‌های گردشگري و تجاری منطقه بيشتر نيز شد. فراواني زوار شيعه نيز در تجارت آن بسيار مؤثر بودند. دولت عثماني با اهداف تجاری با برخی اصلاحات، شرايط امنيت و راحتي بيشتري را برای زوار فراهم آورد.
به لحاظ ساختار اجتماعی ابتدا ويژگى‌های اجتماع عراق و عشاير ساكن و بدوي و رابطه عشاير با دولت مورد بررسی قرار گرفته است. برای گسترش نفوذ دولت در كربلا كمك‌های ويژه‌ای به كربلا صورت گرفت. در پايان اين فصل از كتاب، جداولي نيز از مذاهب عشاير كربلا و ساير مناطق ارائه شده است كه بيانگر آن است كه به لحاظ جهت جمعيتي، غالب عشاير كربلا را شیعیان تشكيل میدهند.
2- اماكن مقدس موجود در كربلا و تطورات تاریخی ضريح‌های موجود در اين مكان‌ها و توصيفات و تزئنات به كار رفته در آنها و مساحت ضريح‌ها در ابتدا ذكر شده است. در ادامه تعميرات صحن‌های مقدس در نجف و كربلا مورد مطالعه قرار گرفته است. پيگيرى‌های ايران در رابطه با بازسازی‌ها و مخالفت دولت عثماني از مطالب جالب توجه است. در ادامه چگونگی اداره ضرائح و هدايای فراواني كه در آنها ريخته مى‌شد و نيز موقوفات و اشياء و كتب موجود در خزائن حرم اميرالمؤمنين(ع) به تفصيل ذكر شده است.
3- در بخش‌های مختلف اين فصل ارتباطات عثماني - ايراني در عراق و اطراف آن و مشكلات سیاسی ايجاد شده و نيز تأثيرات حادثه كربلا بر اين ارتباطات كه منجر به جنگ ايران عليه عثماني و در پايان معاهده ارز روم در سال 1847م گرديد، مورد مطالعه قرار گرفته است. ضعف دولت عثماني كه روز به روز رو به ازدياد بود، سبب تضعيف روابط مركز با مناطق ديگر مى‌گرديد، لذا تصميم به وحدت كربلا با مركز از خلال روابط گرفت. در اين جهت ورود دول اروپايي در منطقه را محدود نمود. سياست جديدي كه در كربلا پيش گرفت، در تنگنا قرار دادن ايران بود تا بدين ترتيب روابط ايران با كربلا را تقليل دهد. ايران نيز مشكلات ديگری را با دولت عثماني طرح كرده و يك جنگ ديپلوماسي را با عثماني آغاز نمود. اين جنگ يك نوع مواجهه با انگليس نيز - كه به سبب مشكله هرات در جنگ دائمي با ايران بود - به شمار مى‌آمد. ايران كه از رويارويي انفرادي با عثماني ناتوان بود، روسيه را به سوي خود جذب نمود. در نتيجه، جنگ ديپلوماسي در زمين ارز روم در طول سال‌های 1843 الي 1847م بين انگليس و عثماني از يك سو و روسيه و ايران از سوي ديگر درگرفت و از آن جا كه هيچ يك از طرفين نزاع به پيروزي نائل نشد، درگيرى‌های عثماني- ايراني برای سال‌های طولاني ادامه يافت.
4- پس از امضای معاهده أرز روم در سال 1847م نيز نزاع بين دولت عثماني و ايران بر مسأله بسط نفوذ بر كربلا آغاز گرديد. سياست ويژه عثماني در احترام به علمای كربلا و تجليل از خاندان اهل‌بيت(ع) بهترين راه برای گسترش نفوذ در اين شهر بود. در اين زمان دولت عثماني اهتمام خاصی به عتبات عاليات نمود؛ اما برای ممانعت از گسترش انتشار مذهب شيعي توسط زوار و تجار ايراني سياست سخت‌گيري در اماكني را كه آنها از آن گذر می‌كردند، پيش گرفت. از ديگر مواردي كه به عنوان يك سلاح در طول سال‌های طولاني برضد ايران به كار گرفته شد، امراء و اسراء اخراجي ايراني بود كه اقامت آنها در كربلا تسهيل شد تا دولت هر زمان كه مايل بود، از اين قوای سري برضد حكومت ايران استفاده كند.
5- مهم‌ترين اصلاحات اداري در عهد مدحت پاشا انجام گرفت. او زمينه آسايش شیعیان - به عنوان عنصر اساسي منطقه - و ايرانياني را كه به منطقه سفر می‌كردند، فراهم آورد. خطوط ارتباطي و وسايل نقليه دريايي و خشكي را تدارکديد. همچنين اصلاحات مالي و عقود ويژه‌ای را وضع نمود تا ايرانيان احساس مساوات كنند.
از مطالب قابل توجه در اين كتاب گزارشاتي است كه از برنامه‌ريزي بيگانگان به طرق مختلف برای سلطه بر مناطق شيعه نشين حكايت مى‌كند. البته برداشت‌ها و تحليل‌های نویسنده - كه برخواسته از ديد مادي اوست - با لغزش‌هایی همراه است كه از جمله مى‌توان به ديدگاه او درباره علمای كربلا اشاره نمود. در صفحه 353 چنين مى‌خوانيم: «انگليس كه به اهميت كربلا و تأثيرگذاري علما به عنوان برجسته‌ترين طبقه در كربلا به خوبی واقف بود، به وصول وجوهات خمس و زكات و مساعدت‌های ديگری از سوي هند به علماء كربلا و نجف برای بسط نفوذش در مناطق تلاش مى‌كرد... اموال بسیاری زيادي در دست علمای كربلا جمع شده بود و لكن بسیاری از علمای اين شهر به تقسيم نمودن ثروت كربلا با علما و مردم ايران رغبتي نداشتند».
وضعیت کتاب
كتاب توسط حازم سعيد منتصر و مصطفي زهران از اساتيد دانشگاه الازهر با نظارت زكريا قورشون رئيس بخش تاريخ دانشگاه مرمره، از تركي به عربی برگردانده شده است. دو مقدمه به قلم زكريا قورشون و مؤلف در ابتدای كتاب آمده است. در پايان نيز فهرست‌های ذيل درج شده است: 1- مصادر به تفكيك خطي و چاپي 2- مطالب.
پيش از فهرست مطالب نيز سه الحاقيه ديده مى‌شود كه در آن در جداولي اسامي متصرفين و قائم مقام‌های كربلا و دو سند تاریخی آمده است. در پاورقینيز تنها منابع مطالب ذكر شده است.
منابع مقاله
مقدمه و متن كتاب.