العجاب في بيان الأسباب (أسباب نزول القرآن)

العُجاب في بيان الأسباب (أسباب نزول القرآن)، تألیف ابن حجر عسقلانی (متوفی 582ق)، درباره شأن نزول آیات قرآن است که توسط احمد فرید مزیدی مورد تحقیق قرار گرفته است.

‏العجاب في بيان الأسباب (أسباب نزول القرآن)‏
پدیدآوران	ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی (نويسنده) مزيدي، احمد فريد (محقق)
عنوان‌های دیگر	اسباب نزول القرآن ‏العجاب في بيان الأسباب (أسباب نزول القرآن)
ناشر	دار الکتب العلمية
مکان نشر	لبنان - بيروت
سال نشر	مجلد1: 2004م , 1425ق,
موضوع	قرآن - شان نزول - متون قديمي تا قرن 14
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏‎‏BP‎‏ ‎‏70‎‏/‎‏2‎‏ ‎‏/‎‏الف‎‏2‎‏ع‎‏3 ‏
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

ساختار

این اثر دربردارنده مقدمه محقق و محتوای اصلی، مشتمل بر مقدمه مصنف و بیان شأن نزول آیات چهار سوره از سور قرآن کریم است.

گزارش محتوا

محقق در ابتدا به شرح زندگی نویسنده و ناسخ کتاب پرداخته و درباره طریقه ناسخ در این کتاب، توضیحاتی را ارائه داده، سپس درباره نسخه و روش مورد استفاده‎اش مطالبی را بیان نموده است.

در ادامه، مقدمه مصنف آمده است. ایشان در این مقدمه از انگیزه خویش برای تدوین این کتاب و روش و طریقه خود سخن گفته است.

سپس به‎منظور دستیابی آسان‎تر به اوصاف و شخصیت مفسرین، مطالبی را بر اساس طبقات آنان بیان کرده و در ضمن آن، نام مفسرینی که می‎توان به آنان اعتماد نمود و قول و نظر آنان مورد تأیید است را ذکر نموده است.

نویسنده 319 شأن نزول درباره آیات چهار سوره ابتدایی قرآن آورده است. ایشان 176 شأن نزول درباره آیات سوره بقره، 95 شأن نزول درباره آیات سوره آل‎عمران، 48 شأن نزول درباره آیات سوره نساء ذکر نموده است. متأسفانه این اثر به‎صورت ناقص آمده و به بیان شأن نزول آیه 78 سوره نساء پایان می‎پذیرد.

در سوره «فاتحة ‎الكتاب»، بحث درباره اولین آیاتی است که بر پیامبر نازل شده است. نویسنده، می‎گوید: اینکه اولین آیه‎ای که بر پیامبر نازل شده است آیا آیه ابتدایی سوره فاتحه است یا اینکه ابتدای سوره علق می‎باشد مورد اختلاف بین علماست، هرچند بیشتر روایات مربوط به نظریه اول مبتلا به ضعف سند است. از دیگر اختلافاتی که اینجا به آن اشاره می‎شود، مکی یا مدنی بودن سوره «فاتحة ‎الكتاب» است.

ابن حجر عسقلانی، درباره حروف مقطعه ابتدای برخی از سوره‎های قرآن، از جمله سوره بقره به نقل از ابوحیان در «البحر» می‎گوید: زمانی که مشرکین از گوش فرادادن به قرآن روی‎گردان شدند، این آیات نازل شد تا شگفت‎زده شده و پنبه‎ها را از گوش‎های خود برداشته و دل به شنیدن قرآن دهند. ابوجعفر طبری و ابن عطیه نیز بر همین عقیده‎اند.

ایشان درباره شأن نزول آیه دوم سوره بقره می‎گوید: مقاتل بن سلیمان معتقد است: وقتی پیامبر(ص)، دو یهودی به نام‎های کعب بن اشرف و کعب بن اسد را دعوت به اسلام نمود، گفتند خداوند بعد از حضرت موسی(ع) کتابی نازل نکرده است در این هنگام بود که دو آیه ابتدایی سوره بقره نازل شد؛ یعنی به‎یقین این کتاب (قرآن) از طرف خداوند نازل شده است. نظرات دیگری نیز درباره شأن نزول این آیه در منابع ذکر شده که نویسنده به آنها اشاره نموده است.

ابن حجر عسقلانی، درباره آیات ابتدایی سوره «آل ‎عمران» می‎گوید: به‎خاطر اختلاف ‎نظری که بین نصاری و پیامبر(ص) درباره حضرت عیسی(ع) واقع شد، این آیات نازل گردید. سپس می‎گوید: آیه چهار این سوره: مِنْ قَبْلُ هُدىً لِلنّٰاسِ وَ أَنْزَلَ اَلْفُرْقٰانَ إِنَّ اَلَّذِينَ كفَرُوا بِآيٰاتِ اَللّٰهِ لَهُمْ عَذٰابٌ شَدِيدٌ وَ اَللّٰهُ عَزِيزٌ ذُو اِنْتِقٰامٍ (پیش ‎از این برای هدایت مردم فرستاد و فرقان را [که مایه جدایی حق از باطل است] نازل کرد. مسلماً کسانی که به آیات خدا کافر شدند، برای آنان [به کیفرِ کفرشان] عذابی سخت است و خدا توانای شکست‎ناپذیر و صاحب انتقام است)، با توجه به قول مقاتل بن سلیمان درباره یهود نازل شده؛ کسانی چون حیی و جدی و ابویاسر فرزندان اخطب و نیز کعب بن اشرف و کعب بن اسید و زید بن تابوت.

ایشان درباره این آیه از سوره نساء: وَ آتُوا اَلْيتٰامىٰ أَمْوٰالَهُمْ وَ لاٰ تَتَبَدَّلُوا اَلْخَبِيثَ بِالطَّيبِ وَ لاٰ تَأْكلُوا أَمْوٰالَهُمْ إِلىٰ أَمْوٰالِكمْ إِنَّهُ كٰانَ حُوباً كبِيراً (اموال یتیمان را [پس از رشدشان] به آنان بدهید و [اموال] پست و بی‎ارزش [خود] را با [اموالِ] مرغوب و باارزش [آنان] عوض نکنید و اموالشان را با ضمیمه کردن به اموال خود نخورید؛ زیرا آن گناهی بزرگ است) (نساء: 25)، می‎گوید: این آیه شریفه طبق آنچه واحدی از کلبی نقل کرده، درباره مردی از طایفه غطفان نازل شده است. او اموال فراوان فرزند برادر مرحومش را پیش خود نگه داشته بود و چون آن یتیم از او درخواست مالش را کرد، اجابت ننمود و به او پرداخت نکرد؛ پس آن دو اختلاف خود را به پیامبر عرضه کردند و چون این آیه نازل شد آن شخص (عمو) عرض کرد که دستور خداوند و پیامبرش را اطاعت می‎کنم و از آتش دوزخ به خداوند پناه می‎برم. نویسنده در ادامه می‎گوید: مقاتل نیز درباره شأن نزول این آیه، بر همین عقیده است و نام آن عمو را منذر بن رفاعه ذکر کرده است؛ ولی ابن ابی‎حاتم نام آن شخص و طایفه‎اش را ذکر نکرده است. البته نظر دیگری نیز درباره شأن نزول این آیه به نقل از طبری وجود دارد که چنین است: عقاید جاهلیت درباره ارث چنین بود که زنان و کودکان هیچ ارثی به آنان تعلق نمی‎گیرد و تمام آن اموال به بزرگ خانواده می‎رسد. این آیه در شأن و رد این عقیده نازل شده است.

وضعیت کتاب

محقق تنها از یک نسخه جهت تحقیق کتاب بهره برده است. ایشان با مراجعه به کتابخانه‎ای در مراکش، یک نسخه از این اثر یافته که متأسفانه بعضی از صفحات آن از جمله صفحات آغازین مقدمه نویسنده، افتادگی دارد.

در ابتدای اثر چند تصویر از نسخه خطی به معرض نمایش گذاشته شده است.

پاورقی‎ها به بیان مستندات مطالب کتاب اختصاص یافته است.

فهرست محتویات در انتهای کتاب ذکر شده است.

منابع مقاله

مقدمه و متن کتاب.