البصائر النصيرية في علم المنطق
البصائر النصيرية، از آثار قاضى، حكيم و منطقى مشهور قرن ششم هجرى، زين‌الدين عمر بن سهلان ساوى (متوفاى 540ق) است و در آن يك دوره منطق را به‌صورت آموزشى بيان كرده و با تعليقات ارزنده عالم بزرگ مصرى شيخ محمد عبده (مصر 1266 - 1323ق) و مقدمه و تحقيق جناب آقاى حسن مراغى غفارپور منتشر شده است. اين اثر از كتاب‌هاى معروف درسى سده 6ق و نيز از متون آموزشى دانشگاه الازهر بوده است. نام كامل اين كتاب عبارت است از «البصائر النصيرية في علم المنطق».
| البصائر النصیریة في علم المنطق | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | عبده، محمد (حاشيه نويس)
ابن سهلان ساوی، عمر بن سهلان (نويسنده) غفارپور مراغی، حسن (محقق) |
| عنوان‌های دیگر | البصائر النصیریه |
| ناشر | شمس تبريزی |
| مکان نشر | تهران - ایران |
| سال نشر | 1383 ش یا 1425 ق یا 2004 م |
| چاپ | 1 |
| شابک | 964-94215-1-3 |
| موضوع | منطق - متون قدیمی تا قرن 14 |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | BC 66 /ع4 الف28 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
ساختار
اين كتاب در دو مقدمه (از محقق و نويسنده) و سه مقاله به ترتيب ذيل تشكيل شده است: مقاله اول: مفردات (شامل الفاظ كليات خمسه و مشتمل بر ده فصل)؛ مقاله دوم: تعريف اقوال شارحه كه ما را به تصور مى‌رساند (شامل دو فصل)؛ مقاله سوم: تأليفاتى كه ما را به تصديق مى‌رساند (شامل پنج فنّ).
گزارش محتوا
درباره روش و محتواى اين اثر چند نكته گفتنى است:
- محقق كتاب جناب آقاى حسن مراغى غفارپور - در مقدمه‌اش كه آن را در 20 فروردين 1381ش، نوشته - عجولانه و بدون هيچ استدلالى، به داورى منفى در مورد «البصائر النصيرية» پرداخته و نوشته است كه اين كتاب، اثرى از آثار گذشتگان ماست و از نوشته‌هاى تقليدى آنان در باب منطق است و بهتر است كه آن را اثرى در تاريخ علم بشماريم؛ چراكه در زمان ما هيچ ارزشى ندارد.[۱]! برای توضيح در مورد نوآورى‌هاى ابن سهلان ساوى و نقش او در تاريخ علم منطق و فلسفه و تأثير بر دانشمندان بعدى به تحقيق استاد دكتر صمد موحد مراجعه شود. ابن سهلان، درباره برخى از مسائل فلسفى و منطقى نظريات خاصى داشته است كه در كتاب‌هاى فلاسفه پس از او منعكس شده است. او برخلاف نظر مشهور فلاسفه مشايى، شمار مقولات عرضى را از نُه مقوله به سه مقوله كمّ و كيف و نسبت، تقليل داد.[۲]
- مصحح محترم زندگى‌نامه نويسنده را بيان كرده و توضيحاتى در مورد منزلت علمى و تأليفاتش نوشته است.[۳]او همچنين ساختار كتاب و ابوابش را توضيح داده است و بعد به اين مبحث پرداخته كه موضع ابن سهلان ساوى در مورد برخى از مسائل منطقى كه ادعاى نوآورى كرده و يا نقدى بر ابن سينا نوشته، كدام است.[۴]
- مصحح در مورد زندگى استاد شيخ محمد عبده و همچنين ارزش علمى تعليقات او بر كتاب حاضر توضيحاتى بيان كرده است. مصحح نوشته است: «شيخ محمد عبده كه در طول زندگى‌اش در ميدان اصلاح بود، كوشيد تا روش پژوهش و تدريس را در دانشگاه الازهر اصلاح كند و نخست به تبديل كتب درسى و بعد به اصلاح روش، پرداخت و بعد از جستجو و تحقيق، به كتاب‌هايى دست يافت كه به نظرش آنها برای تدريس مناسب‌تر بود و از آن جمله، كتاب «أسرار البلاغة» و «دلائل الإعجاز» عبدالقاهر جرجانى در فنّ معانى و بيان و علوم قرآن، «موافقات» شاطبى در اصول فقه و «البصائر النصيرية» در منطق بود و مشكل را با شيوخ دانشگاه الازهر در ميان گذاشت و آنان هم پسنديدند و بعد از تصويب آنان، بر كتاب‌هاى يادشده تعليقاتى نوشت... تعليقات شيخ محمد عبده بر «البصائر النصيرية» در پيرامون سه موضوع است:
- يك- توضيح عبارات كتاب و شرح عبارات مجمل آن و تعيين ترتيب جملات و مانند آن.
- دو- شرح مقاصد مصنف در قواعد و مسائل منطقى... شيخ محمد عبده در اين موضوعات، مباحث را گسترش داده و بدون بيان نام منطقيان و كتاب‌هايشان به مباحثشان اشاره كرده و اين بر اطلاعات وسيع ايشان دلالت مى‌كند. او همچنين شواهد و امثال متعددى برای توضيح مباحث و آسان‌سازى آن آورده است.
- سه- در اين تعليقات، عبده وارد بحث از نقدهاى ابن سهلان ساوى بر ابن سينا مى‌شود و بحث را تعقيب مى‌كند و به كاوش از منشأ شكّ‌هاى ابن سهلان هم مى‌پردازد و برای كشف حقيقت به منابع ساوى مراجعه مى‌كند و از بررسى تعليقاتش معلوم مى‌شود كه او به شرح محقق طوسى نظر دارد. البته او، شارح و مقررى منصف است و برای خودش در مورد نوآورى منطقى و يا تأسيس قاعده‌اى در منطق ادعایى ندارد. به خاطر اهميت اين تعليقات، آن را تصحيح كرده و به كتاب ملحق ساختيم تا ياد شيخ را جاودانه كنيم.[۵]
- شيخ محمد عبده نوشته است: «در هنگام سفرم به بيروت در سال 1304ق، كتابى را در علم منطق ديدم كه «البصائر النصيرية» ناميده مى‌شد، نوشته امام قاضى زاهد ابن سهلان ساوى، پس به‌دقت در آن نگريستم و دريافتم كه آن كتاب با همه اختصارش داراى مطالبى است كه در كتب مطول نيست و از مناقشات وهمى خالى است و... همچنين ديدم چنان نظمى دارد كه در بين كتاب‌هايى كه بعد از ابن سينا و مانند او در اين علوم مى‌شناسیم، بى‌سابقه است؛ پس نسخه‌اى از آن نوشتم و در نزد خود نگه داشتم تا آنكه به بررسى وضعيت درسى دانشجويان دانشگاه الازهر و كتاب‌هاى مناسب برای متوسطان پرداختم؛ پس آن را با دقت و كلمه به كلمه خواندم و ارزشش در نزد من بيشتر شد و آن را به استادان دانشگاه الازهر عرضه كردم و آنان هم تأييد كردند. البته هرچند عبارات كتاب روشن است، ولى برای زمانه خودش نوشته شده و چون در زمان ما برخى از عباراتش نيازمند توضيح است، تعليقاتى توضيحى نوشتم تا مقصودش به‌خوبى آشكار گردد.[۶]
- نويسنده، صورت‌هاى مختلف مغالطات را توضيح داده و در پایان آورده است كه همين مقدار در بيان مغالطات قياسى كافى است و استاد شيخ محمد عبده در تعليقه نوشته است كه بسيارى از موارد مغالطات باقى مانده كه نويسنده آن را ذكر نكرده است. او سپس مثال‌هايى را برای اين مطلب بيان كرده است.[۷]
- مصحح در پایان كتاب، فهرست اعلام (اشخاص و كتب) را آورده است.[۸]
- بنا بر نظر استا دكتر صمد موحد، «البصائر النصيرية» به قصد تقرب به مجلس ابوالقاسم محمود بن مظفر بن عبدالملك مروزى خوارزمى كه از 521 تا 526ق، وزير سلطان سنجر بود، تأليف شده است. «بصائر» از كتاب‌هاى معروف درسى سده 6ق، بوده؛ چنان‌كه شيخ شهاب‌الدينسهروردى در اصفهان آن را نزد ظهير قارى (يا فارسى) خوانده و به گفته شهرزورى، از نوشته‌هاى وى چنين برمى‌آيد كه در «بصائر» بسيار تأمل مى‌كرده است. ابن سهلان در اين كتاب كوشيده است تا آنچه را كه قدما از توضيح آن غفلت كرده‌اند، روشن گرداند و آنچه را كه به‌اجمال نوشته‌اند، به‌تفصيل آورد و موارد نادرست را گوشزد كند. اين كتاب... از كتاب‌هاى درسى جامع الازهر بشمار آمده است.[۹]
پانويس
منابع مقاله
البصائر النصيرية في علم المنطق، القاضي زين‌الدين عمر بن سهلان الساوي مع تعليقات الشيخ محمد عبده، تقديم و تحقيق حسن المراغي غفارپور، مستشار محكمة التمييز الإيرانية، انتشارات شمس تبريزى، تهران، الطبعة الاولى 1383ش.