البيان في عدّ آي القرآن
| البيان في عدّ آي القرآن | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | دانی، عثمان بن سعید (نویسنده) |
| ناشر | دار الکتب العلمية، منشورات محمد علي بيضون |
| مکان نشر | لبنان - بيروت |
| سال نشر | مجلد1: 2011م |
| چاپ | 1 |
| موضوع | قرآن - سوره‌ها و آيهها |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | BP 71/4 /د2ب9 |
البيان في عدّ آي القرآن تألیف عثمان بن سعید دانی (متوفی 444ق) کتابی است به زبان عربی و با موضوع علوم قرآنی. نویسنده در این اثر به بیان تعداد آیات، کلمات، حروف قرآن، سوره‌ها، آیات مکی و مدنی و اختلافات روایات در آیات و سوره‌ها پرداخته است. فرغلی سید عرباوی تحقیق این اثر را انجام داده است.
ساختار
مطالب کتاب به دو قسمت اصلی تقسیم می‌شود؛ قسمت اول مربوط به محقق کتاب است که شامل اهدائیه و تشکر، مقدمه بحث، توضیح برخی مباحث اصلی در علوم قرآنی، معرفی مؤلف، کتاب‌هایی که در این درباره نوشته شده و... است. قسمت دوم، متن مؤلف است و شامل یک مقدمه و محتوای مطالب ضمن ابواب متعدد است.
نویسنده در این اثر از 258 اثر استفاده کرده که برخی از آن‌ها عبارتند از: الياءات المشددات في القرآن و كلام العرب نوشته ابومحمد مکی بن ابوطالب قیسی قیروانی قرطبی، الوافي في شرح الشاطبية في القراءات السبع اثر شیخ عبدالفتاح عبدالغنی قاضی، هداية المريد الی رواية ابي سعيد و هو شرح علی منظومة الشيخ محمد المتولي في رواية ورش من طريق الشاطبية تألیف شیخ محمد بن علی ضباع، المفصل في علم العربية تصنيف ابوالقاسم محمود بن عمر زمخشری و...[۱]
گزارش محتوا
محقق کتاب، در مقدمه درباره علم عدد قرآن توضیح می‌دهد. او می‌نویسد در زمان پیامبر(ص) که صحابه حافظان قرآن بودند سوره‌ها نام و شماره آیه و... نداشتند. اما به خاطر اهمیتی که علمای قرائت صحابه و تابعین برای تعیین رؤوس آیات قائل بودند در هنگام تعلیم قرآن به دیگران توقف در رؤوس آیات را هم به آنان می‌آموختند، کم‌کم در رأس آیه سه نقطه گذاشتند و به‌مرور سه‌نقطه به دایره تبدیل شد و سپس شماره آیه را داخل آن نوشتند. علمای معرفتِ آیات، در مکه و مدینه و کوفه و بصره و شام مشخص بودند. ابن ندیم در «الفهرست» نزدیک به بیست کتاب را نام می‌برد که تا زمان او (اواخر قرن چهارم هجری) درباره این موضوع نوشته شده‌اند.[۲] او اختلاف در تعداد آیات و کلمات قرآن را ضمن مثالی این‌گونه توجیه می‌کند؛ مثلاً درباره لَمْ یلِدْ وَلَمْ یولَدْ ﴿٣﴾ در سوره توحید، برخی آن را یک آیه دانسته‌اند و سوره را دارای چهار آیه و برخی آن را دو آیه و سوره را دارای پنج آیه دانسته‌اند. درباره کلمات و حروف هم همین اتفاق افتاده است مثلاً درباره عبارت «فی خلق» یا «فی السماء» یا «فی الارض» و مشابهات این کلمات، برخی هرکدام از موارد مذکور را یک کلمه دانسته‌اند و برخی دو کلمه. یا مثلاً برخی حروف مشدّد را یک حرف به‌حساب آورده‌اند و برخی دو حرف. در کل، اختلاف علمای علم عدد ازاین‌دست است لذا اختلافی در قرآن به معنی کم و زیادت در معنای واقعی آن رخ نداده است و اختلاف صرفاً در نام‌گذاری (تسمیه) است.[۳] کل آیات قرآن به اجماع علمای اسلام، توقیفی است. ترتیب سوره‌ها نیز به نظر فرغلی عرباوی توقیفی است. البته قولی به این‌که ترتیب سوره‌ها از صحابه باشد هم وجود دارد. عرباوی دو شاهد بر مدعایش درباره توقیفیت ترتیب سوره‌ها ارائه می‌دهد.[۴] وی سپس درباره معنی «فاصله» و راه‌های شناخت و فواید آن توضیح مختصری ارائه می‌دهد. فاصله از نگاه سیوطی کلمه آخر آیه است مانند قافیه شعر و قرینه سجع. وی تعاریف دیگران از فاصله را هم ارائه می‌دهد. عثمان بن سعید دانی درباره فاصله و ابتدای آیات می‌نویسد فاصله همان کلام منفصل از مابعدش است و کلام منفصل گاهی می‌تواند ابتدای آیات باشد و گاهی ابتدای آیات نیست. پس بین فواصل و رؤوس آیات فرق هست و رابطه آن‌ها عموم و خصوص مطلق است؛ به این نحو که ابتدای هر آیه‌ای فاصله است ولی این‌طور نیست که هر فاصله‌ای ابتدای آیه باشد.[۵]
او می‌نویسد: علمای عدد بنا بر مشهور هفت گروه هستند؛ مدنی اول(روایت نافع از ابوجعفر یزید بن قعقاع و شیبة بن نصاح)، مدنی اخیر(روایت اسماعیل بن جعفر از یزید و شیبه)، مکی(روایت امام دانی به اسنادش به عبدالله بن کثیر... از رسول خدا(ص))، بصری(روایت عطاء بن یسار و عاصم جحدری)، دمشقی(روایت یحیی ذماری از عبدالله بن عامر یحصبی از ابودرداء)، حمصی(روایت شریح بن یزید حمصی حضرمی) و کوفی(روایت حمزه و سفیان از علی بن ابی‌طالب(ع)).[۶] محقق سپس به معرفی 42 کتاب درباره تعداد آیات قرآن پرداخته و سرگذشت عثمان بن سعید دانی و اتصال سندی خودش به او را بیان می‌کند.[۷]
مؤلف در مقدمه‌اش درباره مطالب کتاب می‌نویسد: این کتابی است شامل تعداد آیات و کلمات و حروف قرآن، شناخت خموس و عشور آن (خموس به معنی شمارش پنج تا پنج تا و عشور به معنی شمارش ده تا ده تای آیات قرآن است که پیش از شماره‌گذاری آیات قرآن از این روش استفاده می‌شده و خموس با علامت اختصاری «خ» و عشور با علامت اختصاری «ع» در مصاحف قدیمی علامت‌گذاری می‌شده است.)، سوره‌های مکی و مدنی‌اش، بیان اتفاقات و اختلافات ائمه اهل حجاز و عراق و شام در تعداد سوره‌ها و آیات و کلمات، آنچه در سنن درباره تعداد آیات از پیشینیان به دست ما رسیده است، و آنچه از شمارش با انگشتان دست از آن‌ها برای ما به‌جا مانده (یکی از روش‌های شمارش آیات برای عرب در قدیم شمارش با انگشتان دست بوده است) و سایر اموری (مانند نظم ابواب) که متقدمین در ذکر آن کم‌کاری کرده‌اند و نویسندگان هم از آن روی‌گردان شده‌اند. در این کتاب از پرگویی و تکلف پرهیز شده تا نفع آن به عموم طالبان این علم برسد.[۸] نویسنده در راستای بیان مطالب سابق به ذکر روایات و عمل صحابه و سنن استناد می‌کند مثلاً در صفحات 64 تا 76 کتاب به ذکر سنن و آثاری که تعداد آیات در آن‌ها وارد شده می‌پردازد و پس‌ازآن سننی را که عشور بر آن‌ها وارد شده ذکر می‌کند. وی در بخش زیادی از کتاب به ذکر سوره‌ها و عدد آیات آنان با ذکر اتفاق و اختلاف علما دراین‌باره و تعداد کلمات و حروفشان و فواصل شبیه به رؤوس آیاتی که اجماع بر آن نیست می‌پردازد.[۹] مثلاً درباره سوره ناس می‌نویسد: بنا بر قول ابن عباس و مجاهد و عطاء، مدنی است و قتاده گفته مکی است... کلمات آن بیست کلمه و حروفش مانند سوره فلق هفتادونه تا هستند. به نظر مکی و شامی هفت آیه دارد و به نظر بقیه شش آیه. اختلاف در آیه «الوسواس» (آیه 4 ناس) است که مکی و شامی آن را آیه حساب کرده‌اند و سایرین نه. رؤوس آیات آن عبارتند از «برب الناس» (از آیه 1)، «ملک الناس» (آیه 2)، «اله الناس» (آیه 3)، «الخناس» (از آیه 4)، «الناس» (از آیه 5)، «و الناس» (از آیه 6).[۱۰]
وضعیت کتاب
فهرست مطالب کتاب در انتهای آن ذکر شده. محقق کتاب، پیش از فهرست مطالب، فهرستی از منابع و مآخذ را آورده است.
فرغلی عرباوی در تقدیمیه، این اثر را به شش تن از علمای پیشگام تجوید اندلس تقدیم کرده.[۱۱]
پاورقی‌ها علاوه بر ذکر ارجاعات حاوی مطالب مفیدی در شرح محتوای مطالب کتاب هستند. از صفحه 58 تا 62 کتاب، رونوشت جلد و صفحات اول و آخر و دیگر صفحاتی از نسخه خطی ارائه شده است.
محقق کتاب، از نسخه خطی دانشگاه الازهر مصر به شماره (22279/قرائات) استفاده کرده. وی می‌نویسد به خاطر کمبود در برخی از صفحات آن نسخه، به نسخه تصحیح شده دکتر غانم نیز مراجعه کردم اما آن را دارای اشکالاتی دیدم (22 اشکال را ذکر می‌کند) و این امر انگیزه‌ای شد برای این‌که شخصاً تحقیق در این کتاب را آغاز کنم.[۱۲]
پانویس
منابع مقاله
مقدمه و متن کتاب.