المباحث المشرقية في علم الإلهيات و الطبيعيات

المباحث المشرقية في علم الإلهيات و الطبیعیات‏، نوشته فخر رازی، کتابی است به زبان عربی و دربردارنده مباحث فلسفه و حکمت اسلامی.

المباحث المشرقية في علم الإلهيات و الطبیعیات
ناشر	بيدار
مکان نشر	ايران - قم
سال نشر	1387 ش
چاپ	1
موضوع	علوم طبیعی - متون قدیمی تا قرن 14 فلسفه اسلامی ما بعد الطبيعه
زبان	عربي
تعداد جلد	2
کد کنگره	‏BBR‎‏ ‎‏826‎‏ ‎‏/‎‏م‎‏2
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

ساختار

کتاب، دارای دو جلد است. نویسنده، مباحث این اثر را به سه بخش کلی تقسیم کرده و هر بخش را تحت عنوان یک کتاب مطرح کرده است. کتاب اول درباره وجود و مباحث مربوط به آن است، کتاب دوم درباره اقسام ممکنات (اعراض و جواهر) و کتاب سوم درباره الهیات بالمعنی الاخص (واجب تعالی و مباحث مربوط به آن).

گزارش محتوا

فخر رازی در این کتاب به شکل مبسوط امور عامه را بیان کرده است. ترتیب مباحث این کتاب به‎گونه‎ای است که از عام‎ترین مسائل، یعنی وجود شروع کرده و هرچه پایین‎تر می‎رویم مسائل ریزتر می‎شوند؛ یعنی سیر آن از اعم به اخص است.

نویسنده در این کتاب، مسائل اختلافی را بیان کرده و با بیان نظر حق از دید خودش، آنها را پاسخ گفته است. وی مباحث عرض و جوهر را به تقریری نیکو بیان کرده. از ویژگی‎های این کتاب این است که فخر رازی در آن اکثر مسائل فلکیات و متعلقات این بحث را به‎خوبی تقریر کرده و مسائل طبیعیات و شعبه‎های آن را به‎نیکویی شرح داده؛ به‎گونه‎ای که مانند بیشتر مباحث این کتاب را در غیر آن نمی‎توان یافت. بنا بر قول نویسنده در مقدمه، مباحث این مجموعه در سه کتاب [که ناشر آن را در دو جلد به چاپ رسانده است] بیان شده است، و مباحث کلی در آن گسترش یافته‎اند، سپس فهرستی از ابواب و فصول بیان شده و بعد از آن به غور در مباحث اصلی پرداخته شده است. چون «وجود»، اعم امور است، نویسنده، کتاب اول را به بحث از وجود و خواص و احکام آن اختصاص داده و پس از آن عدم را به‎عنوان مفهوم مقابل وجود بیان کرده و پس از آن ماهیت و وحدت و کثرت را که در شمول و عموم، به وجود نزدیک هستند توضیح داده است. این مسائل، امور عامه نام دارند و پس از آن اولین تقسیم وجود، یعنی تقسیم آن به واجب و ممکن و حقیقت هرکدام و احکام و خواصشان بیان می‎گردد. بعد از آن نویسنده به مباحث متعلق به حدوث و قدم می‎پردازد؛ علت این امر این است که موجود، بنا به برخی اعتبارات، به حادث و قدیم تقسیم می‎شود.

کتاب دوم که در بیان اقسام ممکنات است، مشتمل بر یک مقدمه و دو بخش است. ممکن در اولین تقسیم به جوهر و عرض تقسیم می‎شود. بیان عرض و جوهر و خواص مشترک و مختصشان در این جلد صورت گرفته است. مقدمه، بیانگر مباحث هرکدام از جوهر و عرض من حیث هو است. نویسنده در مباحث مختص هرکدام، عرض را بر جوهر مقدم کرده و مقولات تسع را هم در آنجا بیان کرده است. مجموعه این امور در پنج فن می‎گنجند؛ فن اول در توضیح «کم» و احکام و اقسام آن است که مباحث متناهی و نامتناهی و احکام خط و سطح و جسم و حقیقت مکان، حقیقت جهت و چگونگی تنظیم آن در مرکز و محیط و... به آن مربوط و در اینجا بیان می‎شوند. فن دوم، مشتمل بر احکام «کیف» است که خودش در یک مقدمه و چهار قسم بیان شده است؛ قسم اول درباره کیفیات محسوسه است که مباحثش با کیفیات ملموس مانند حرارت و برودت و رطوبت و خشکی و... شروع می‎شود و حدود و رسوم و خواص آن بیان می‎گردد و آرای باطل درباره آنها در این بخش بیان و رد می‎شود. سپس کیفیات مبصره مانند رنگ و نور و سپس کیفیات مسموعه و مشمومه و مذوقه و ملموسه بیان می‎شود. در قسم دوم وضعیت کیفیاتی که به قوه و لاقوه نامیده شده‎اند، بررسی می‎شود، در قسم سوم کیفیات نفسانی مانند علم و خلق بیان می‎گردد و به‎مناسبت، اقوال در علم و عالم و معلوم و اصول و فروع مباحث مرتبط به آن به‎صورت مفصل توضیح می‎یابند. مباحث علم در این کتاب به‎گونه‎ای است که مانند آن را در کتاب‎های پیشینیان نمی‎توان یافت. نویسنده در قسم چهارم، کیفیات مختص به کمیات مانند استداره و تثلیث و تربیع و زاویه و شکل و... را بیان می‎کند. در فن سوم، مقولات نسبی (هفت مقوله باقی‎مانده) بیان می‎شود. نویسنده با بیان حقیقت «اضافه» و احکام و خواصش ‎آغاز می‎کند و از این این بحث می‎نماید که آیا این مقوله در اعیان وجود دارد یا نه؟ سپس اقسام آن، از کلی و جزئی و مماس و مشافع و ملتصق و... را بیان می‎کند. این مباحث به‎صورت پراکنده در کتاب‎های حکمای پیشین موجود است که فخر رازی آنها را به‎صورت یکجا در اینجا جمع کرده است. علت این امر این است که وی آنها را از امور اضافی می‎شمارد. این فن با بیان مقولات وضع و این و متی و جده و ان یفعل و ان ینفعل و احکام و خواصشان به پایان می‎رسد. فن چهارم، خودش دارای مقدمه و چهار قسم و یک خاتمه است. در مقدمه حدود و تعاریف علت بیان شده و در چهار قسم، انواع علت‎های صوری، مادی، فاعلی و غایی توضیح داده شده‎اند و در خاتمه امور مشترک بین این علل چهارگانه. فخر رازی در فن پنجم، احکام حرکت و زمان را بیان می‎نماید.

بخش دوم از کتاب دوم، دربردارنده احکام جواهر است که در سه فن بیان شده است؛ فن اول درباره احوال اجسام بحث می‎کند و دارای چهار باب است که در باب اول احکام جسم من حیث هو جسم بیان شده، در باب دوم احکام جسم بسیط، در باب سوم افعال و انفعالات و در باب چهارم، کائناتی که نفس ندارند. فن دوم درباره علم ‎النفس است که نویسنده به شرح آن در هشت باب می‎پردازد و فن سوم درباره عقل است.

محمد بن عمر فخر رازی، در کتاب سوم، به الهیات بالمعنی الاخص (الهیات محض) می‎پردازد و مباحث آن را در چهار باب بیان می‎کند. او در باب اول به اثبات واجب تعالی و وحدت او و تنزهش از جهات کثرت و همسانی با جواهر و اعراض می‎پردازد و در باب دوم به شرح صفات واجب تعالی و علم او به کلیات و جزئیات و شرح اراده و قدرت او و تمامیت و خیر و حق محض بودن او می‎پردازد و همچنین بیان می‎دارد که عقول بشری از احاطه به واجب تعالی و تعداد اقسام اسمای الهی ناتوان است. باب سوم کتاب سوم، درباره افعال الهی است؛ در این باب از کیفیت صدور افعال از خداوند بحث می‎شود و آنچه درباره عقول عشره و کیفیت ترتب آنها و چگونگی بیان اسطقسات از آنها گفته شده، گردآوری شده و بیان می‎گردد که آنچه از ممکنات پا به عرصه وجود می‎نهند به دلیل قضا و قدرشان است. پس از این مباحث، فخر رازی درباره چگونگی دخول شر در قضای الهی توضیح می‎دهد. کتاب سوم، با بیان ضرورت وجود پیامبر و اشاره به ویژگی‎های او پایان می‎پذیرد.

فخر رازی در پایان مقدمه‎اش بر کتاب، وعده نوشتن مطالبی درباره علم اخلاق و سیاست (که در قدیم زیرمجموعه فلسفه به حساب می‎آمده) را هم می‎دهد، اما این اتفاق در این کتاب نمی‎افتد.

وضعیت کتاب

فهرست مطالب هر جلد، در انتهای همان جلد آمده است. مصححان این اثر سید زین‎العابدین موسوی، مولوی سید ابوالحسن، مولوی قاضی شریف‎الدین، مولوی سید هاشم ندوی و مولوی حبیب عبدالله علوی هستند.

این نسخه تصحیح‎شده در زمان سلطان میر عثمان علی خان، تحت صدارت رئیس مجلس، نواب، عمادالملک بهادر بلگرامی، زیر نظر نواب مسعود جنگ بهادر و با اداره مدیر چاپخانه سید ظهورالحق، چاپ شده است.

سید زین‎العابدین موسوی، خاتمه‎ای بر کتاب و مختصری از بیوگرافی مؤلف را در انتهای مباحث جلد دوم نوشته است.

صفحات 549 تا 556 جلد دوم کتاب، حاوی تصاویر و جداول است.

منابع مقاله

مقدمه و متن کتاب.