خلاصة القانون في الطب: قانونچه

خلاصة القانون في الطب: قانونچه
پدیدآوران	چغمینی، محمود بن محمد (نويسنده)
عنوان‌های دیگر	قانونچه
ناشر	مؤسسة البلاغ
مکان نشر	بیروت - لبنان
سال نشر	1422 ق
چاپ	1
موضوع	پزشکی اسلامی - متون قدیمی تا قرن 14 پزشکی سنتی - نسخه‏‌ها و دستور العمل‏ها - متون قدیمی تا قرن 14
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏R‎‏ ‎‏128‎‏/‎‏3‎‏ ‎‏/‎‏چ‎‏7‎‏ق‎‏2

خلاصة القانون فى الطب (قانونچه)، تأليف محمود بن محمد چغمينى، از نگاشته‌هاى طبى قرن هفتم هجرى است. اين كتاب، خلاصه‌ى تمام ابواب و سرفصل‌هاى مورد توجه در طب سنتى است كه به زبان عربى به رشته تحرير درآمده است.

اين كتاب، برخلاف آنچه از اسمش براى خواننده تداعى مى‌شود، تنها يك خلاصه ساده از كتاب «قانون» ابن سينا نيست، بلكه - چنان‌كه مؤلف در مقدمه گفته است - گزيده‌اى است از مهم‌ترين موضوعات دانش طب كه به ياد داشتن آنها بر هر پزشکى لازم استمؤلف، موضوعات اين كتاب را از كتب پيشينيان خود انتخاب كرده است و تعبدى بر مطالب و يا ترتيب مباحث كتاب «قانون» ندارد. شايد شهرت روزافزون كتاب «قانون»، چغمينى را بر آن داشته تا اسمى اين چنين فريبنده براى كتاب خود برگزيند.

البته مصحح اين اثر با اين توجيه كه متن كتاب، عربى است و نام انتخابى مؤلف، فارسى، عنوان قانونچه را به «خلاصة القانون فى الطب» تغيير داده است.

به‌هرحال اين اثر پس از نگارش، مورد توجه بسيارى از حوزه‌هاى آموزشى پزشکى قرار گرفت؛ به‌گونه‌اى كه به‌عنوان يك متن درسى درآمد. وجود نسخه‌هاى خطى متعدد از اين اثر، انتشار و چاپ‌هاى متعدد آن در هند، پاكستان و ايران، ترجمه و تحشيه آن توسط اطباى نامدار، همه مؤيد اين مدعاست.

ساختار

كتاب، مشتمل بر 10 مقاله است. اين مقالات ده‌گانه، به ترتيب مشتملند بر 5، 7، 5، 6، 10، 13، 18، 9، 8 و 13 فصل.

شيوه ترتيب مباحث اين اثر - همانند بسيارى ديگر از كتاب‌هاى طبى - از كليات شروع شده و به شناخت ادويه مفرده و مركبه و خواص آنها به پايان مى‌رسد.

گزارش محتوا

مقدمه كوتاه مصحح كتاب كه در آغاز ذكر شده است، دربرگيرنده نكاتى در اهميت طب سنتى و شيوه تصحيح اثر حاضر است.

مقاله نخست، در امور طبیعیه و شامل پنج فصل است. اين فصول، پيرامون اركان و مزاج‌ها، اخلاط، اعضاء، نيروها و قوا و ساير امور طبیعیه است.

مقاله دوم، در علم تشريح است كه شامل هفت فصل است. استخوان‌ها، اعضاى مفرده، اعضاى مركب بدن، مانند مغز، چشم، گوش، زبان، ريه، قلب، پرده ديافراگم، معده و روده‌ها، در فصول اين بخش مورد بحث قرار مى‌گيرند.

مقاله سوم، درباره احوال بدن انسان از نظر صحت و مرض و اسباب و علائم آنها است كه در پنج فصل به تندرستى و بيمارى، امورى كه تغيير حالات بدن و حفظ تندرستى بدان‌ها وابسته است، امور بيمارى‌زا، علائمى كه از نظر مزاج و اخلاط بر حال بدن انسان دلالت دارند، پرداخته است.

مقاله چهارم، در بيان انواع نبض و حالات ادرار است.

مقاله پنجم، در بيان روش‌هاى كلى تدبير تندرستان و درمان بيماران است. اين مقاله مشتمل بر ده فصل است و در آن به خوردنى‌ها و آشاميدنى‌ها، ورزش و مالش، حمام، خواب و بيدارى، تأثير فصل‌ها، تدابير مربوط به زنان باردار، شيرده و كودكان، تدابير مربوط به نونهالان، جوانان، ميان‌سالان و كهن‌سالان، درمان بيماران، فصد و حجامت، قى، اسهال و حقنه اشاره شده است.

مقاله ششم، در بيان بيمارى‌هاى ناحيه سر بوده و شامل سيزده فصل است.

مقاله هفتم، در بيان بيمارى‌هاى اعضايى است كه از سينه تا زير ناف قرار دارند و در هيجده فصل تحرير شده است.

مقاله هشتم، درباره بيمارى‌هاى اعضاى ديگر بدن است.

مقاله نهم، به بيان تب‌ها و بيمارى‌هايى كه در ظاهر بدن آشكار مى‌شوند، اختصاص دارد.

مقاله دهم، در باب ويژگى‌هاى خوردنى‌ها و نوشيدنى‌هاى متعارف است.

مؤلف در هر بخش، ابتدا، خطوط كلى بحث را ترسيم نموده و سپس ضرورى‌ترين و كليدى‌ترين مباحث را - بدون پرداختن به مطالب حاشيه‌اى و كم‌اهميت - تحرير مى‌نمايد.

كتاب قانونچه از مختصرترين و درعين‌حال، مهم‌ترين نگاشته‌هاى طبى است، چرا كه از سويى مؤلف قصد نگارش كتابى عمومى را در دانش پزشکى داشته و لذا به اختصارنويسى رو آورده است و از استدلال و نقض و ابرام‌هاى علمى، بهره نگرفته است. از سويى ديگر، سعى كرده از الفاظ پيچيده استفاده نكند تا هركس كه علاقه به دانش پزشکى دارد بتواند با اندك آشنايى‌اى با زبان عربى، از اين اثر بهره‌مند شود. بااين‌حال، او سطح مطالب علمى را پايين نياورده است و دقائق علمى را در حد توان و حوصله خواننده بيان نموده است و همين باعث شده تا پزشکان بزرگى - همچون حكيم ارزانى - در پى شرح اين اثر برآيند.

وضعيت كتاب

كتاب قانونچه - چنان‌كه گفتيم - بسيار مورد توجه بوده؛ ازاين‌رو، بارها، بر اساس نسخه‌هاى خطى متفاوت، چاپ و منتشر شده است.

چاپ حاضر، همراه با مقدمه‌اى به قلم آقاى مجتبى هاتف (مصحح كتاب)، در 160 صفحه منتشر شده است.

مقدمه اين اثر، پيرامون اهميت پزشکى سنتى و مسئوليت دانشمندان در قبال احياى اين دانش فراموش‌شده و شيوه تصحيح كتاب است.

در انتهاى كتاب، فهرست اصطلاحات طبى و موضوعات اين اثر تنظيم شده است.

در پاورقى‌هاى اين اثر، به شرح اصطلاحات پزشکى (دواها، امراض و...) و توضيح واژگان دشوار پرداخته شده است.

اين اثر را مؤسسة البلاغ (بيروت)، چاپ و منتشر نموده است.

منابع مقاله

مقدمه و متن كتاب.

وابسته‌ها

مفرح القلوب