فردوس الحكمة في الطب
| نام کتاب | فردوس الحکمة في الطب |
|---|---|
| نام های دیگر کتاب | |
| پدیدآورندگان | طبری، علی بن سهل (نويسنده)
جندی، عبد الکریم سامی (گردآورنده و مصحح) |
| زبان | عربی |
| کد کنگره | R 128/3 /ط2ف4 |
| موضوع | پزشکی - متون قدیمی تا قرن 14
پزشکی اسلامی - متون قدیمی تا قرن 14 |
| ناشر | دار الکتب العلمية، منشورات محمد علي بيضون |
| مکان نشر | بیروت - لبنان |
| سال نشر | 1423 هـ.ق یا 2002 م |
| کد اتوماسیون | AUTOMATIONCODE12634AUTOMATIONCODE |
معرفى اجمالى
«فردوس الحكمة فى الطب»، به زبان عربى، مهم‌ترين اثر على بن سهل طبرى در علم پزشكى است كه آن را بايد اثرى درخشان در سرآغاز دوران تأليف و تصنيف كتب طبى بعد از عبور از دوران ترجمه كتب طبى يونانى و سريانى دانست.
پيش از على بن سهل، اطباى بزرگى چون جبرئيل بن بختيشوع، يوحنا بن ماسويه، حنين بن اسحاق و... مى‌زيسته‌اند و همگى، تأليفات گران‌قدرى را در حوزه پزشكى به دنياى علم عرضه كرده‌اند، ولى نگاشته‌هاى آنها برخلاف «فردوس الحكمة»، يا ترجمه‌اى - و حداكثر شرحى - از آثار يونانى بوده و يا رسالات متفرقه‌اى در مسائل جزئى پزشكى بوده است؛ ازاين‌رو، «فردوس الحكمة» را بايد قديمى‌ترين نگاشته جامع علم پزشكى در سرزمين‌هاى اسلامى دانست. نگارش اين اثر در سال سوم خلافت متوكل عباسى پايان پذيرفته است (همان، ص 2).
مؤلف در مقدمه كتاب، خاطرنشان مى‌كند كه پدرش هميشه در پى كتب طب و فلسفه بود و ازاين‌رو، وى نيز به مطالعه اين كتاب‌ها مشغول بوده است.
ساختار
كتاب، در 7 «نوع» تدوين يافته است. هر نوع، مشتمل بر چند مقاله است و هر مقاله، خود داراى چند باب است. در مجموع، اين اثر، شامل 30 مقاله و 360 باب است.
شيوه بحث در اين كتاب را مؤلف چنين بازگو كرده است: «بدأت القول فى الكليات ثم فى الجزويات، فمن فهم ما فى اول كتابى هذا، انتهى الى باب العلل و الاعراض و قد انكشف له الامر و وضح له الطريق (فردوس الحكمة، ص 7).
مؤلف در تأليف اين اثر - افزون بر كتب بقراط، جالينوس، دياسقوريدوس، ارسطو و بطلميوس - از كتب حكماى نه چندان مشهور يونان هم استفاده كرده است، از جمله ثيوفرساطوط، ديمفراطيس، ارسالاوس، ايكزومينوس و...
وى از منابع متعددى همچون «الايضاح من السمن و الهزال و تهيج الباه»، «العين» «طبائع الحيوان» و... بهره برده است.
گزارش محتوا
اين اثر، هم دربرگيرنده كليات طب است، هم مبحث معالجات و هم مبحث داروشناسى و داروسازى، لذا مباحث متنوعى همچون «هيولا و صورت و ماده و كميت و كيفيت»، «طبايع مفرد و مركب و رد نظريه كسانى كه اعتقاد به طبيعت پنجم دارند»، «تضاد طبايع با يكديگر و رد نظريه بارد بودن هوا»، «جنين‌شناسى»، «علت مذكر و مؤنث شدن جنين و كثرت و قلت ولد و علت دوقلو شدن جنين و كامل و ناقص شدن اعضاى آن»، «مباحث مربوط به نفس»، «مزاجات بدن»، «تربيت اطفال و حفظ الصحه»، «مباحث مربوط به غذا»، «مباحث مربوط به بيمارى‌ها»، «مباحث مربوط به قواى اشياء»، «گياهان و ادويه و حيوانات و سموم»، «شهرها و آب‌ها و بادها» و... در آن مطرح شده است.
كتاب «فردوس الحكمة»، على‌رغم آنكه تأليف مستقلى شمرده مى‌شود، ولى سبك و سياق مباحث و بسيارى از مطالب كتاب برگرفته از مكتب پزشكى يونانى است.
علاوه بر اين، مؤلف در اين كتاب، كليات طب هندى و شيوه معالجات آنها را بر اساس منابع طب هندى مطرح كرده است (فردوس الحكمة، ص 557 به بعد).
اهميت «فردوس الحكمة» - علاوه بر قدمت تاريخى آن - يكى هم نقل اقوال از كتب و كسانى است كه امروزه ردى از آنها مشاهده نمى‌كنيم.
وضعيت كتاب
اين اثر به اهتمام دكتر محمدزبير صديقى (مدير گروه عربى دانشگاه لكنو) و بر اساس سه نسخه خطى موجود، تصحيح و تحقيق شده است.
محقق در ابتدا، مقدمه‌اى پيرامون زندگى مؤلف و كتاب «فردوس الحكمة» او نگاشته است. همچنين به توصيف نسخه‌هاى خطى‌اى كه از آنها بهره برده، پرداخته است.
پاورقى‌هاى انگشت‌شمار اين اثر، به اختلاف نسخ اختصاص دارد. كتاب «فردوس الحكمة»، در سال 1928م، در چاپخانه آفتاب (برلين)، در 689 صفحه، چاپ و منتشر شده است.
كسانى چون نفيس کرمانى در كتاب «الاسباب و العلامات»، بدر الدين قلانسى در «قرابادين»، ابن بيطار در «جامع المفردات» و... از اين كتاب بهره برده‌اند.