جامع الدروس العربیة: موسوعة من ثلاثة أجزاء

جامع الدروس العربية، از آثار بسيار سودمند استاد صاحب‌نظر و شاعر بزرگ، مرحوم شيخ مصطفى غلايينى (درگذشته 1364ق) است كه در سه جزء و در يك مجلد براى آموزش ادبيات عربى به‌صورتى روشمند و منظم منتشر شده است. اين اثر، يك دوره كامل صرف و نحو زبان عربى را با سبكى جديد و دلپذير براى استادان و پژوهشگران دوره عالى با بيانى شيوا توضيح داده است. هرچند همه علاقه‌مندان به زبان عربى، مخاطب كتاب حاضر نيستند، ولى چنان منظم و رسا نوشته شده كه همگان مى‌توانند از غالب مباحث آن استفاده كنند.

جامع الدروس العربیة: موسوعة من ثلاثة أجزاء
پدیدآوران	غلائینی، مصطفی (نويسنده) شمس‌الدین، سالم (مصحح)
عنوان‌های دیگر	موسوعه من ثلاثه اجزاء
ناشر	دار الکوخ
مکان نشر	بیروت - لبنان
سال نشر	1425 ق
چاپ	1
موضوع	زبان عربی - خود آموز زبان عربی - صرف و نحو
زبان	عربی
تعداد جلد	3
کد کنگره	‏PJ ‎‏6141‎‏ ‎‏/‎‏غ‎‏8‎‏ج‎‏2
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

ساختار

اين اثر، از يك مقدمه و دوازده باب و يك خاتمه تشكيل شده است. باب‌هاى دوازده‌گانه عبارت است از: 1. فعل و اقسامش؛ 2. اسم و اقسامش؛ 3. تصريف افعال؛ 4. تصريف اسماء؛ 5. تصريف مشترك بين افعال و اسماء؛ 6. مباحث اعرابى فعل؛ 7. مباحث اعرابى اسم؛ 8. اسماء مرفوع؛ 9. اسماء منصوب؛ 10. اسماء مجرور؛ 11. توابع و اعرابش؛ 12 حروف معانى. خاتمه هم از مباحث اعرابى متفرقه تشكيل شده است.

گزارش محتوا

در مورد روش و محتواى اثر حاضر چند نكته گفتنى است:

1. نويسنده، زمانى كه احساس نياز كرد كه كتاب‌هايى آموزشى و منظم و روشن براى تعليم زبان عربى و به جهت كمك به معلمان پديد آورد، نخست كتاب «الدروس العربية» را در چهار جلد براى نوآموزان زبان عربى تأليف و تنظيم كرد و بعد از آن همان كتاب را در سه جلد براى دوره متوسط آماده ساخت. اين كتاب‌ها مورد استقبال فراوان قرار گرفتند و استادان ادبيات عربى، آن را پسنديدند و در مجامع علمى، بسيار رواج يافتند و در نتيجه بارها و بارها چاپ شدند و آنگاه نويسنده، كتاب «جامع الدروس العربية» را براى استادان و پژوهندگان دوره عالى صرف و نحو عربى نوشت. «جامع الدروس العربية»، در سه جزء، شامل همه قواعدى است كه يك اديب به آن نياز دارد و براى تدريس زبان عربى در دوره عالى، كفايت مى‌كند
2. مؤلف در چند مورد تصريح و تكرار كرده كه تأليف اجزاى سه‌گانه اين كتاب در سال 1330ق، برابر با 1912م، در بيروت - كه زادگاه و پرورشگاهش بوده - انجام شده است
3. نويسنده در مقدمه تأكيد كرده است كه مردمان عرب‌زبان چون با مردمان عجم معاشرت كردند، ترسيدند كه نكند عربیت آنان فراموش و با بيگانگان آميخته شود، پس معجم‌ها و قاموس‌ها پرداختند و اصولى ساختند. اين اصول، «علوم عربیت» ناميده مى‌شود كه باعث مصونيت زبان از اشتباه و لغزش مى‌شود و عبارت از سيزده علم است: 1. صرف؛ 2. اعراب؛ 3. رسم؛ 4. معانى؛ 5. بيان؛ 6. بديع؛ 7. عروض؛ 8. قوافى؛ 9. قرض الشعر؛ 10. انشاء؛ 11. خطابه؛ 12. تاريخ ادبيات؛ 13. متن اللغة. او ابراز عقيده كرده است كه علم صرف و اعراب - كه تعبير «نحو» جامع آن دو است - از مهم‌ترين اين علوم است. نويسنده در پاورقى، يادآور شده است كه منظور از علم رسم، عبارت است از آشنايى با اصول نگارش كلمات
4. نويسنده در خاتمه، درباره چند بحث توضيح داده است: عامل، معمول، عمل، عمل مصدر، عمل اسم مصدر، عمل صفاتى كه شبيه فعل هستند، مانند اسم فاعل، اسم مفعول، صفت مشبهه و اسم تفضيل و جمله‌هايى كه محلى از اعراب ندارند
5. اين نوشته از نظر آموزش زبان عربى، از آثار بسيار جالب و استثنايى زمانه ماست و همان‌طوركه استاد المنجى بوسنينه، به‌روشنى نوشته، همانند هم‌رديفش «النحو الوافي»، نوشته استاد دكتر عباس حسن، در دوران معاصر، سنجيده، رسا و روشمند سامان يافته است
6. به دليل روشمندى كتاب «جامع الدروس العربية» و اتقان مطالبش و شيوايى عبارات آن، برخى از استادان حوزه‌هاى علميه و نيز برخى از نويسندگان و اديبان معاصر، سال‌ها قبل، پيشنهاد داده‌اند كه كتاب‌هاى قديمى و مشكل مانند «البهجة المرضية»، «مغني اللبيب» و... از چرخه تدريس خارج شود و اين كتاب، به‌عنوان متن آموزشى در حوزه‌هاى علميه مورد توجه و شرح و تدريس و... قرار گيرد.
7. در پايان كتاب حاضر، فهرست شواهد شعرى به‌كاررفته در آن ذكر شده استاين فهرست را استاد محمد حورانى فراهم آورده و در مطلبى كه در تاريخ 1382ق، در سوريه نوشته، يادآور شده است كه اين فهرست را براى مدد به دانشجويان زبان و ادبيات عربى و صرفه‌جويى در وقت آنان تنظيم و به روح شيخ استادان زبان عربى در عصر حاضر؛ يعنى شيخ مصطفى غلايينى تقديم كرده است. جناب حورانى در راهنماى اين فهرست تأكيد كرده است كه متخصصان و حاذقان در علم عروض مى‌دانند كه اشعار بر اساس حروف رَوى تنظيم شده‌اند، ولى مبتديان گاه گمراه مى‌شوند و راه به مقصود نمى‌برند
8. نويسنده گاه خلاصه برخى از مباحث نحوى را كه قبلاً توضيح داده نيز ذكر كرده است
9. نويسنده در پاورقى‌هاى خودش گاه اصطلاحى را معنا كردهو يا معناى لغات را آورده؛ گاهى نحوه اعلال و چگونگى تغييرات صرفى را بيان كردهو گاه اعراب كلمات يا جملات را معين كرده؛ گاه نام سوره و شماره آيه را آوردهو گاه أعلام جغرافيايى يا تاريخى را شرح دادهو گاه با اشاره به اختلافات انديشمندان صرفى و نحوى، نظر خودش را بيان كرده و آن را بر ساير نظرها ترجيح داده و بر اين مطلب استدلال ادبى هم كرده است
10. هرچند اثر حاضر سودمند و روشمند است و بلكه از مفيدترين آثار آموزشى براى فراگيرى زبان عربى بشمار مى‌رود و لكن از جدول و نمودار و... در آن استفاده‌اى نشده است.
11. يكى از اشكالات اين كتاب، آن است كه فهرست و مشخصات منابع مورد استفاده ذكر نشده و به ذكر فهرست مطالب و فهرست شواهد شعرى بسنده شده است.
12. نويسنده در اثر حاضر، افزون بر ارجاع و استناد به شواهد شعرى، در موارد متعددى به آيات قرآن كريم نيز استناد كرده است؛ همين نكته بر ارزش روشى و اعتبار معنوى كتاب حاضر افزوده است.
13. امتياز ديگر كتاب حاضر عبارت از اين نكته است كه بعد از سال‌ها تدريس و بعد از نگارش چند كتاب آموزشى و با بهره‌گيرى از تجربه‌هاى گوناگون و با استفاده از نقد و نظر استادان و پرسش‌هاى دانشجويان نوشته شده است و به همين جهت بعد از گذشت يك قرن از تأليف آن، هنوز هم به گواهى استادان و كارشناسان، روشمندى، طراوت و غناى مباحث آن دلكش و ستودنى است.
14. جالب است كه نويسنده، كتابش را با اين جمله به پايان برده است: «إذا نهضت الأمّة بلغت من المجد الغاية و أدركت من السؤدد النهاية»؛ «اگر مردمان به‌پا خيزند، به غايت عظمت مى‌رسند و درجه پايانى سرورى را مى‌يابنداين كلام، از سويى اميدبخش است و از سوى ديگر شرط لازم براى پيشرفت را مبارزه و ايستادگى همه مردم مى‌داند و از ديگرسو با روش حسن ختام، سخن از غايت و نهايت به ميان آورده و مقصودش را خاتمه داده است.

منابع مقاله

1. جامع الدروس العربية، الشيخ مصطفى الغلايينى، راجع هذه الطبعة و نتّحها سالم شمس‌الدين، دارالكوخ للطباعة و النشر، الطبعة الأولى 1425ق.
2. موسوعة أعلام العلماء و الأدباء، امنجى بوسنينه، دارالجيل، بيروت، الطبعة الأولى 1425ق.
3. الأعلام الشرقية، زكى محمد مجاهد، دارالغرب الإسلامى، بيروت، الطبعة الثانية 1994م.