حافظ برسی، رجب بن محمد
| نام | حافظ برسی، رجب بن محمد |
|---|---|
| نامهای دیگر | برسی، حافظ رجب
ب‍ورس‍ی، رجب حافظ برسی، رض‍ی‌ال‍دی‍ن رجب بن محمد حافظ رجب برسی رجب برسی |
| نام پدر | محمد |
| متولد | 743 |
| محل تولد | |
| رحلت | 813 ق |
| اساتید | |
| برخی آثار | الدر الثمين في خمسمائة آية نزلت في مولانا أميرالمؤمنين(ع) باتفاق أكثر المفسرين من أهل‌الدين |
| کد مؤلف | AUTHORCODE1411AUTHORCODE |
رجب بن محمد بن رجب الحافظ از علما و انديشمندان اواخر قرن هشتم و اوايل قرن نهم هجرى است (743-813ق). اين نام ظاهرا كامل ترين اسمى است كه طبق برخى نسخ از خود مؤلف به جا مانده است. وى در سروده‌هايش از تخلص «حافظ»، «رجب» و «برسى» استفاده كرده است. البته برخى تذكره نويسان نام «رضى‌الدين رجب بن محمد بن رجب البرسى الحلّى» را نيز ضبط كرده‌اند كه اطلاعات بيشترى به دست مى دهد. تا چند قرن پس از مرگش در هيچ يك از تذكره‌ها، ترجمه يا شرح حالى از او ديده نشده است. برخى غرابت افكار و دورى عقايدش را از اعتقادات رايج و معهود معاصرانش علت از قلم افتادن نام او مى دانند. شايد اولين تذكره نويسانى كه به طور مبسوط به شرح حال وى پرداختند شيخ حرّ عاملى (متوفاى1104ق) و ميرزا عبدالله افندى (متوفاى1130ق) باشند. البته پس از اين دو بسيارى به پيروى از آنها به شرح حال اين شخصيت پرداخته‌اند كه عمدتا بر پايه اطلاعاتى است كه اين دو ارائه كرده‌اند و در آنها كمتر مى توان نكات بديعى را يافت. از آنجا كه اين گزارش‌ها حدودا سه قرن بعد جمع آورى شده است، از اين عالم شيعى شناسنامه كامل و دقيقى در دست نيست و اكثر مواردى كه به اطلاعات فردى از وى بازمى گردد مورد ترديد است.
راجع به خاندان و همچنين اساتيد و شاگردان، و حتى آرامگاه وى بحث هاي فراوانى صورت گرفته كه غالبا با ظن و گمان همراه است. حتى بر اساس اين سروده‌اش: و فى المولد و المحتد برسيا و حليا فقط مطمئن هستيم كه زادگاهش بُرس بوده است اما اين كه بُرس كجا است باز مورد بحث است و راجع به حلّه نيز بين صاحب نظران اختلاف وجود دارد عده‌اى بنابر همين بيت، اصل و نسب بُرسى را از حلّه مى دانند. و برخى ديگر حلّه را محل سكونت و اقامت بُرسى قلمداد كرده‌اند.اگر تنها همين بيت شعر مستند هر دو طايفه باشد، احتمالاً اختلاف به معناى لغوى «محتد» بازمى گردد.
در شرح احوالى كه حرعاملى و افندى از وى به دست داده‌اند، براساس برداشت از نوشته‌ها و سروده‌هايش، وى را محدث، فقيه، اديب و صوفى دانسته‌اند و شيخ حر به خصوص در يادكردهايش از وى در الجواهر، بارها او را «عارف» خوانده‌است. دربارۀ عرفان او بايد يادآور شد كه زمينه‌اى قوى از عرفان نظرى در سراسر نوشته‌هايش وجود دارد؛ شيبى بر پايۀ تحليل مشارق الانوار، به مطالعۀ نسبتاً گسترده‌اى پرداخته، و پى جوى ارتباط انديشۀ او با شخصيتهايى چون سيد حيدر آملى و فضل‌الله حروفى و تأثر او از عارفان متقدم چون حلاج بوده است.
برسى بر علم اسرار حروف و اعداد نيز آگاهى داشت و اين امر در سراسر آثارش، به خصوص مشارق، در شرح اخبار به ياريش آمده است. وى از ذوق ادبى نيز بهره داشت و افزون بر توانايى در نثر، در سرودن شعر نيز چيره دست بود.
برسى در مرور كوتاه خود بر عقايد اماميه، پاى بندى خود به‌اعتقادات مشهور اين مذهب را نشان داده‌است و ضمن معرفى دو گروه‌اهل افراط و تفريط، خود را از «نمط اوسط» دانسته كه آنان را «عارفون» خوانده‌است. برسى با اينكه بارها از غلات انتقاد كرده، بازتاب برخى انديشه‌ها در نوشته‌هاى وى موجب گمانهايى دربارۀ عقايد خاص مذهبى او شده‌است. بايد دانست كه‌او خود متوجه ويژگى توهم زاى كتابش بوده، و بارها اين نكته را كه برخى معاصرانش اين تعاليم را برنخواهند تافت، گوشزد كرده‌است.
به‌هر حال، حر عاملى بر وجود «افراط» در كتاب او صحه گذارده، و بدون اشاره به ناقدان، يادآور شده است كه برخى او را به «غلو» منتسب ساخته‌اند. مجلسى نيز در يادكردى از او، با تعبيرى محتاطانه‌از وجود مطالبى «موهم خبط و خلط و ارتفاع» در كتاب وى سخن آورده است. در عين حال، برخى به صراحت او را از غلو برى دانسته، و مسألۀ او را در حد شذوذ و غرابت شمرده‌اند. همين انتقادها موجب گشته است تا در نقد رجالى، حر عاملى از عدم علم به وثوق برسى سخن به ميان آورد و مجلسى رواياتى را كه وى بدان متفرد بوده‌است، در خور اعتماد نشمرد. گفتنى است كه هم مذهب و هم وثاقت برسى در نقل، در آثار معاصران نيز موضوع بحث و گفت و گوست.
در واقع، آنچه‌از غرابت در آثار برسى، به خصوص مشارق ديده مى شود، بخشى ناشى از اخبار متفرد اوست كه در ديگر متون حديثى شيعه يافت نمى شود و بخشى ديگر ناشى از شروحى است كه وى بر اخبار گوناگون به دست داده‌است. دربارۀ تفرد او در نقل روايات، از جمله رواياتى بلند چون خطبۀ افتخار و خطبۀ تطنجيه، بايد توجه داشت كه وى به طيف درخور توجهى از منابع متقدم شيعه، از جمله الواحدة ابن جمهور دسترسى داشته‌است.
آثار
تاكنون پانزده - شانزده اثر به رجب بُرسى نسبت داده شده است كه عمدتا رساله‌هاى مختصرى است كه وى به منظور اظهار ارادت به ائمه اطهار(ع) به ويژه امام على(ع) نوشته است.
1-مشارق انوار اليقين فى اسرار اميرالمؤمنين2- الالفين فى وصف سادة الكون 3-تفسير سورۀ التوحيد 4- لوامع انوار التمجيد و جوامع اسراره فى التوحيد، متنى است كوتاه مشتمل بر اعتقادات مؤلف كه به عنوان مقدمه‌اى بر مشارق بدان الحاق شده است.5- مشارق الامان فى لباب حقائق الايمان، با مضمونى نزديك به مشارق الانوار كه‌از آخرين نوشته‌هاى برسى است.7-الدر الثمين فى خمسمائه آيه نزلت فى اميرالمؤمنين(ع).8-اسرار النبى و فاطمه و الائمه(ع) و....
از سروده‌هاى برسى نيز قطعه‌هايى برجاى مانده كه‌همگى در باب فضايل اهل بيت(ع) است. فخرالدين احمد بن محمد سبعى احسايى(د پس از 960ق)، قصيده‌اى از وى در مدح امام على(ع) را تخميس كرده‌است.