غنية النزوع إلی علمي الأصول و الفروع

غنیه النزوع الی علمی الاصول و الفروع
پدیدآوران	ابن زهره، حمزه بن علی (نويسنده) بهادری، ابراهیم (محقق)
عنوان‌های دیگر	غنية النزوع في الأصولين و الفروع -الغنية
ناشر	مؤسسة الإمام الصادق(علیه‌السلام)
مکان نشر	قم - ایران
سال نشر	1375 ش
چاپ	1
موضوع	اصول دین فقه جعفری - قرن 6ق. کلام شیعه امامیه‏ -‏ قرن 6ق.
زبان	عربی
تعداد جلد	2
کد کنگره	‏BP‎‏ ‎‏181‎‏/‎‏7‎‏ ‎‏/‎‏الف‎‏2‎‏غ‎‏9
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

غنية النزوع إلی علمي الأصول و الفروع یا غنية النزوع في الأصولين و الفروع معروف به «الغنية» تألیف سيد عزالدين حمزه بن على بن ابوالمحاسن زهرۀ حسينى اسحاقى حلبى، معروف به شريف طاهر، ابن زهره (م 585 ق).

كتاب غنية النزوع از مهم‌ترين آثار بجاى مانده از قدماء و از مشهورترين و معتبرترين تأليفات سيد حمزه بن زهره حلبى از نوادگان امام صادق(ع) و از بزرگان از فقهاى قرن ششم مى‌باشد.

اهميت كتاب

اين كتاب به دليل طرح نظريات فقهاى اماميه و اهل تسنن و بيان روايات نبوى و ابتكارات و نظريات جديد مؤلف، از زمان نگارش، مورد توجه فقهاى عظام واقع شده و به عنوان يكى از منابع معتبر مورد استفاده و استناد قرار گرفته است.

علوم سه‌گانۀ كلام، اصول فقه و فقه محتواى كتاب را تشكيل مى‌دهد و قسمت فروع و احكام شرعى آن يك دوره فقه كامل مقارنه‌اى و فتوايى است كه بر اساس آيات قرآن كريم و سنت نبوى و احاديث ائمۀ معصومين(ع) و اجماع تدوين شده است.

سبك نگارش كتاب گاهى به صورت فقه استدلالى موجز و مختصر است كه در آن به نظريات جمهور اشاره شده است و گاهى به صورت فقه مقارنه‌اى است كه در آن به صورت مختصر به نظريات شيعه تعرض شده است.

در مباحث فقه مقارنه‌اى نيز مؤلف به سبك مسائل الناصريات سيد مرتضى (قده) و الخلاف شيخ طوسى (قده) ابتدا به اجماع و سپس به ساير ادلۀ فقهى پرداخته است.

اگر چه مؤلف كتاب‌هاى فقهى ديگرى نظير قبس الأنوار في نصرة العترة الأخيار، رسالة في تحريم الفقاع، مسألة في الرد على المنجمين، مسألة في إباحة نكاح المتعة را تأليف نموده است اما هيچ كدام جايگاه و شهرت كتاب الغنية را نيافته‌اند.

خلاصة الغنية

در الذريعة به دو كتاب به نام‌هاى «معتقد الإمامية» و «منتخب غنية النزوع» اشاره نموده است. كتاب اوّل كه فارسى است مجهول المؤلف يا احتمالا مؤلف آن عمادالدين حسن بن على طبرى آملى است، و مؤلف كتاب ديگر مشخص نيست، به نظر مى‌رسد كه اين دو كتاب، در واقع يك كتاب با اسامى متفاوت باشند.

از ديگر ترجمه‌هاى آن، ترجمۀ كامل به قلم استاد سيد محمد مشكاة بيرجندى (چاپ دانشگاه تهران) و ترجمۀ قسمت فقه آن به قلم دكتر سيد مهدى صانعى (چاپ دانشگاه فردوسى مشهد) مى‌باشد.

تاريخ تأليف

از تاريخ دقيق تأليف كتاب موجود اطلاع دقيقى در دست نيست و با توجه به اين كه قديم‌ترين نسخۀ خطى موجود مربوط به سال 614ق يعنى پس از وفات مؤلف مى‌باشد.

بنابراين نمى‌توان از روى نسخ خطى نيز تاريخ تقريبى تأليف آن را به دست آورد. امّا به احتمال زياد به دليل اعتبار و ارزش علمى والاى كتاب، در اواخر عمر شريف ايشان حدود سال‌هاى 570 تا 585 نوشته شده است.

زمان انتشار

اين كتاب براى اولين بار در ضمن جوامع الفقهية همراه با كتاب‌هاى النهاية، نكت النهاية، الجواهر و ديگر كتاب‌ها در سال 1276ق چاپ شده است.

كتاب موجود در چاپخانۀ اعتماد در قم در محرم الحرام سال 1417ق چاپ شده است. محقق و مصحح كتاب، شيخ ابراهيم بهادرى مى‌باشد و تكميل و تصحيح و تحقيق آن در مؤسسۀ امام صادق(ع) با اشراف و نظارت علامه شيخ جعفر سبحانى صورت پذيرفته است.

مؤلف

اگر چه در رياض العلماء به نقل از ابن شهرآشوب در معالم العلماء به جاى حمزة بن على، نام حارث بن على به عنوان مؤلف كتاب ذكر شده است.

اما در معالم العلماء نام مؤلف حمزة بن على ذكر شده. (معالم العلماء 46</ref> و بنابراين صاحب رياض العلماء اشتباه كرده است. به اين مطلب در أعيان الشيعة و أمل الآمل نيز اشاره شده است.

در أمل الآمل پس از نام حمزة بن على آمده است: و ذكره ابن شهرآشوب و قال: له قبس الأنوار في نصرة العترة الأخيار، و غنية النزوع حسن.

نسخه‌ها

در الذريعة به دو نسخه كه يكى متعلّق به كتابخانۀ سپهسالار و ديگرى متعلق به ميرزا فضل‌الله شيخ‌الاسلام زنجانى است و در سال 629ق خواجه نصيرالدين طوسى (قده) (م 672 ق) آن را اجازه داده است اشاره شده است.

در كتاب مقدمه‌اى بر فقه شيعه 5 نسخه در كتابخانه‌هاى مجلس شوراى اسلامى، مسجد گوهرشاد، دانشگاه تهران، آیت‌الله مرعشى نجفى و آیت‌الله مطهرى را ذكر نموده است كه قديم‌ترين نسخه مربوط به سال 614ق مى‌باشد.

نسخه‌هاى معتبر

در تصحيح و نگارش كتاب از سه نسخه استفاده شده است كه عبارتند از:

1. نسخۀ خطى كتابخانۀ مجلس شوراى اسلامى كه در سال 614ق نسخه بردارى شده است و شمارۀ آن 86321 است. اين نسخه به خط شيخ علامه سالم بن بدران على مازنى مصرى نوشته شده است و خواجه نصيرالدين طوسى قسمت فقه و اصول آن را اجازه داده است. در كتاب رياض العلماء تاريخ اتمام اين نسخه سال 618 و در أعيان الشيعة سال 624 ذكر شده است.

   در كتاب مقدمه‌اى بر فقه شيعه نيز تاريخ اتمام نگارش آن، مثل مقدمۀ ناشر كتاب موجود سال 614ق ذكر شده است. اين نسخه به عنوان اصل و اساس در تصحيح كتاب موجود مورد استفاده قرار گرفته است.

2. نسخۀ چاپى در ضمن جوامع الفقهيّة كه در سال 1276ق چاپ شده است و با رمز «ج» مشخص شده است.
3. نسخۀ چاپى در ضمن سلسلة الينابيع الفقهية كه در ضمن مباحث مختلف كتاب تقسيم شده است و با رمز «س» مشخص شده است اين دو نسخه، بخصوص نسخه‌اى كه در ضمن جوامع الفقهية است، از نظر دقت و اعتماد كمتر از نسخۀ اول مى‌باشند.

از آنجايى كه مؤلف در بسيارى از موارد به سبك و روش الانتصار و الناصريات سيد مرتضى و الخلاف و المبسوط شيخ طوسى (قده)، مباحث كتاب را تدوين نموده است، اين چهار كتاب را مى‌توان به عنوان نسخۀ چهارم در تصحيح كتاب برشمرد.

فهرست مطالب

اگر چه كتاب غنية النزوع شامل سه علم، يعنى فقه اكبر (كلام)، اصول فقه، و فروع و احكام شرعى (فقه) مى‌باشد امّا قسمت فقه آن هم‌چنان كه در مقدمۀ ناشر آمده است به دليل نياز زياد و استفاده در مباحث فقهى زودتر از دو قسمت قبل منتشر شده است.

كتاب الغنية شامل 11 كتاب است كه عبارتند از: طهارت، صلاة، صيام، حج، جهاد، بيع، فرائض، نكاح، جنايات و حدود.

كتاب بيع شامل مباحث اقتصادى فقهى مختلفى است كه عبارتند از: شفعه، قرض، رهن، تفليس، حجر، صلح، حواله، ضمان، شركة، مضاربة، وكالة، اقرار، عارية، غصب، وديعه، اجاره، مزارعه، مساقاة، احياء موات، وقف، هبه، لقطه. كتاب نكاح مباحث طلاق، ظهار، ايلاء، لعان، عتق، تدبير، مكاتبه، يمين، عهد و نذر، صيد و ذبائح، اطعمه و اشربه را در بردارد كه بنظر مى‌رسد طرح مستقل اين مباحث صحيح‌تر باشد.

در بحث حدود و جنايات نيز مباحثى نظير ارتداد مطرح نشده است كه علت آن مشخص نيست.

ويژگى‌ها

استناد به آيات قرآن كريم و اجماع

استناد فراوان به آيات قرآن كريم و اجماع از ويژگى‌هاى بارز اين كتاب مى‌باشد در اين كتاب به بيش از 250 آيۀ قرآن كريم در موارد مختلف استناد شده است و هم‌چنين در بيش از 650 مورد به اجماع استدلال شده كه نشان از جايگاه استدلال به اين دليل خاص در مباحث فقهى دارد.

مؤلف ملاك حجيت اجماع را، اتفاق امت يا اماميّه را بر حكمى با شرايط خاص ندانسته است بلكه ملاك حجيت آن را كشف قول معصوم(ع) مى‌داند و به همين مسأله در قسمت دوم كتاب در مبحث اجماع اشاره دارد آنجايى كه مى‌گويد: «لأنّ المراد منه في مقام الاحتجاج هو قول المعصوم، لأن ملاك حجيّة الإجماع عند الإماميّة هو اشتماله على قوله، و ليس الإجماع إلاّ طريقا إلى كشفه، فإذا اكتشفناه عن غير ذاك الطريق، يطلق عليه الإجماع، توسعا و مجازا». به همين مطلب در قسمت فقه نيز اشاره دارد آنجا كه در بحث طهارة مى‌گويد: بدليل إجماع الإماميّة، و فيه الحجّة على ما بيّناه في ما مضى من الأصول في هذا الكتاب.

البته از اجماع تعابير مختلفى در كتاب ديده مى‌شود به عنوان نمونه إجماع الطائفة، إجماع الإماميّة، اجماع آل محمد(ص)، در كتاب صيام در بحث رؤيت هلال اين گونه آمده است: بدليل إجماع من الأمّة بأسرها من الشيعة و غيرها على ذلك و عملهم به من زمن النبي(ص) و ما بعده إلى أن حدث خلاف بين أصحابنا.

استدلال به قواعد اصولى

از ديگر ويژگى‌هاى كتاب، استدلال به قواعد اصولى است كه تفصيل آنان در كتب مفصل اصولى ديده مى‌شود، به عنوان نمونه:

1. استناد به اصل برائت: لأن الأصل برائة الذمة و شغلها بما يوجب الطهارة بغير ما ذكرناه يحتاج إلى دليل و ليس في الشرع ما يدل على ذلك.
2. استعمال حقيقى و مجازى: لأن الأصل في استعمال الحقيقة، على ما بيّناه فيما مضى من أصول الفقه.
3. نفى حجيت خبر واحد: الجواب عنه انّه خبر واحد و قد بيّناه انه لم يرد التعبدبالعمل في الشرعيات.

   يا در جاى ديگر: لأن اعتماد المخالف على أخبار الآحاد أو قياس و لم يرد التعبدبالعمل بهما في الشريعة على ما بيّناه في الأصول.

   در كتاب زكاة: و قوله(ع)حصنوا أموالكم بالصدقة لا دليل لهم أيضا منه، لأنّه خبر واحد.

4. استناد به حقايق عرفى شرعى: إنه يجب حمل الألفاظ الواردة في القرآن على ما يقتضيه العرف الشرعي، دون الوضع اللغوي، على ما بيناه في أصول الفقه. (صفحۀ 356، 357</ref>
5. نفى قياس: لأن الأحكام الشرعي إنما تثبت بالأدلّة الشرعيّة و لا مدخل فيها للقياس على ما بيّناه في أصول الفقه.
6. شرط قدرت در انجام تكاليف: و أيضا فقد ثبت أن من شرط حسن الأمر بالعبادة، القدرة عليها على ما دللنا فيما تقدم من الأصول.

آزاد انديشى

انقياد مؤلف در برابر ادلۀ شرعى در كنار آزاد انديشى وى كتاب غنية النزوع را از ساير كتب فقهى آن زمان ممتاز كرده است. وى با دقت كم نظيرى به بررسى اقوال و نظريات شيخ طوسى (قده) و سيد مرتضى (قده) پرداخته است و در بسيارى از موارد بر خلاف نظريات آنان، نظرياتى را انتخاب و بر صحت آنها استدلال نموده است.

به عنوان نمونه در باب وضوء: و يجوز أن يودّى بالوضوء المندوب الفرض من الصلاة بالإجماع المذكور و من خالف من أصحابنا غير معتد بخلافه كه منظور از «من أصحابنا»، شيخ طوسى (قده) است و يا در مبحث غصب و من أصحابنا من اختار القول...و المذهب هو الأوّل. و يا در مبحث وديعه و من أصحابنا من قال...و الأوّل أحوط. كه در تمام اين موارد نظريات جديدى را انتخاب نموده است.

احاطه بر نظريات جمهور

به دليل احاطۀ مؤلف بر نظريات مذاهب اهل تسنن در موارد متعددى به روايات آنان، كه در نزد آنان معتبر است استناد نموده و نظريات آنان را رد مى‌نمايد. به عنوان نمونه: و يعارض المخالف بما رووه عن عمار رضي الله عنه، يعارض من قال من المخالفين بأن كلام الساهي يبطل الصلاة بما روى من طريقهم.، و يا در رد نظريۀ آنان گاهى به عمل صحابه استناد مى‌نمايد مثلا: و لم ينكر عليهم ذلك أحد من الصحابة.

علاوه بر احاطۀ مؤلف به روايات آنان، وى بر مباحث رجالى عامه نيز احاطۀ كامل دارد، به عنوان نمونه: ثم إن اعتمادهم في الرواية عن أمير المؤمنين(ع)...ثم هي موقوفة على الشعبي و النخعي و الحسن بن عمار، و الشعبي ولد في سنة ست و ثلاثين و النخعي ولد في سبع و ثلاثين و أمير المؤمنين(ع) قتل في سنة أربعين فلا يصح روايتهما عنه، و الحسن بن عماره مضعف عنه.

هم‌چنين در فصل پنجم كتاب فرائض نيز بحث مفصلى راجع به سند و رجال روايات عامه مطرح مى‌نمايد.

استناد به عقل

از موارد نادرى كه در كتاب ديده مى‌شود استناد به حكم عقل است مؤلف در باب نكاح متعه مى‌نويسد: و يدل أيضا على إباحة نكاح المتعة إن ذلك هو الأصل في العقل، و إنما ينقل عن الأصل العقلي بدليل، و لا دليل يقطع به في ذلك فوجب البقاء على حكم الأصل.

استناد به قول اهل لغت

از ديگر خصوصيات كتاب استناد مكرر مؤلف به قول اهل لغت و نحويون است به عنوان نمونه: و شواهد ذلك من كلام العرب أشهر من أن يحتاج إلى التطويل بذكرها، و عطفها على موضع الرؤوس أولى من عطفها على الأيدى لإتفاق أهل العربيّة، و قد نص ذلك الأكثر من أهل اللغة.

البته در عين استناد به اهل لغت، گاهى مؤلف بعضى از الفاظ را در حقايق شرعى آن استعمال مى‌كند، به عنوان نمونه در بحث قنوت در آيۀ «قوموا للّه قانتين»: و المفهوم من لفظة «قنوت» في الشرع هو الدعاء، فوجب حمل الآية عليه، دون ما يحتمله في اللّغة، يا در جاى ديگر: لأنّه غير ممتنع أن يقتضى العرف الشرعي ما ليس في الوضع اللغوي.

امتيازات چاپ

در اين كتاب محقق محترم افزون بر تقويم نص و استوارسازى متن، به شرح لغات دشوار، ترجمۀ احوال اعلام كتاب، مصدريابى احاديث به ويژه احاديث نبوى در صحاح عامّه، شرح و توضيح بيشتر مطالب كتاب با استفاده از ده‌ها كتاب تفسيرى، حديثى، تاريخى، كلامى، فقهى، اصولى، لغوى دست يازيده و با حواشى سودمند بر ارزش كتاب افزوده است.

در پايان نيز فهارس متعدد، آيات، روايات، اسماء معصومين(ع)، اشعار، اعلام و مترجمين، قبايل، اماكن، فرق و مذاهب، كتاب‌ها و مراجع و منابع به شكل بسيار زيبا و منظمى تدوين شده است.

مقدمۀ خواندنى و پر مطلب از استاد محقق آیت‌الله سبحانى كه در ابتداى كتاب آمده است از جغرافياى حلب، تاريخ تشيع حلب، مؤلف و خاندان شريف و بزرگوارش، اساتيد و شاگردان و كتاب‌هايش و بخصوص كتاب الغنية از ديگر ارزش‌هاى والاى اين كتاب مى‌باشد.

گفتار بزرگان

معالم العلماء: حمزة بن علي بن زهرة الحسيني الحلبي له كتاب قبس الأنوار في نصرة العترة الأخيار، و غنية النزوع حسن.

أمل الآمل: فاضل عالم ثقة جليل القدر، له مصنفات كثيرة منها: مسألة الرد على المنجمين...و كتاب غنية النزوع إلى علمى الأصول و الفروع.

الذريعة: بين فيه الأصولين و الفروع. مرتب على ثلاثة أقسام، ثالثها في التكليف السمعي

أعيان الشيعة به نقل از أعلام النبلاء: الشريف حمزة بن زهرة الإسحاقي الحسني أبو المكارم السيد الجليل الكبير القدر، العظيم الشأن، العالم، الكامل، الفاضل، المصنف، المجتهد، عين أعيان السادات و النقباء بحلب، صاحب التصانيف الكثيرة و الأقوال المشهورة، له عدّه كتب.

بحار الأنوار: و كتاب الغنية مؤلفه غني عن الاطراء و هو من الفقهاء الأجلاء، و كتبه معتبرة مشهورة لا سيما هذا الكتاب.

روضات الجنات: و له كتاب غنية النزوع إلى علم الأصول و الفروع تعرض بتبيين مسائل الأصوليين ثم الفقه في نحو من أربعة آلاف بيت.

الكنى و الألقاب: أبو المكارم حمزة بن علي بن زهرة الحسيني الحلبي العالم الفاضل الجليل الفقيه الوجيه صاحب المصنفات الكثيرة في الإمامة و الفقه و النحو و غير ذلك منها غنية النزوع إلى علمى الأصول و الفروع.

منابع مقاله

- الذريعة69/16، 252/5

- أعيان الشيعة 249/6، 250، 265/2، 610/3، 370/4

- رياض العلماء 205/2، 206

- أمل الآمل 105/2، 106

- معالم العلماء 46

- ريحانة الأدب 550/7، 551

- الكنى و الألقاب 294/1