بررسی تاریخی، سیاسی و اجتماعی اسناد بندرعباس
| نام کتاب | بررسی تاریخی، سیاسی و اجتماعی اسناد بندر عباس |
|---|---|
| نام های دیگر کتاب | بررسی تاریخی، سیاسی و اجتماعی اسناد بندر عباس 1321 - 1226هـ. ق |
| پدیدآورندگان | وثوقی، محمدباقر (گردآورنده)
حبیبی، حسن (گردآورنده) |
| زبان | فارسی |
| کد کنگره | DSR 2075 /ن4ح2 |
| موضوع | ایران - تاریخ - صفویان، 907 - 1148ق. - اسناد و مدارک
ایران - تاریخ - قاجاریان، 1193 - 1344ق. - اسناد و مدارک بندر عباس - تاریخ - اسناد و مدارک |
| ناشر | بنیاد ایران شناسى |
| مکان نشر | تهران - ایران |
| سال نشر | 1387 هـ.ش |
| کد اتوماسیون | AUTOMATIONCODE11972AUTOMATIONCODE |
بررسى تاريخى، سياسى و اجتماعى اسناد بندرعباس، نوشته حسن حبيبى و محمدباقر وثوقى است كه به زبان فارسى در عصر معاصر، به بررسى تاريخى - سياسى اسناد بندرعباسى در يك فاصله حدودا صد ساله از 1227 ق. تا 1321 ق. مى‌پردازد.
ساختار
كتاب حاضر، در 5 بخش مى‌باشد كه بخش اول و دوم، دارى دو فصل، بخش سوم، شامل چهار فصل، بخش چهارم، داراى دو فصل و بخش پنجم كه شامل پيوست‌ها مى‌شود، شامل 11 پيوست مى‌باشد.
گزارش محتوا
بندرعباسى را، شايد نظير همه مراكز مهم سياسى و اجتماعى و در واقع بيش از بسيارى از اين مراكز، نمى‌توان از ميانه شكل‌گيرى آن - كه در يك دوره تاريخى مهم و پر تلاطم بوده و به وجود آمدن آن نيز اهميت زيادى داشته و حوادث و نتايج آن نيز در دوره بعد تأثير فراوان گذاشته است، بررسى كرد.
در نتيجه لازمه شناختن موقعيت بندرعباسى، آن است كه تاريخ بندرعباسى از آغاز شكل‌گيرى اين بندر در دوره صفويه مورد توجه قرار گيرد. شاه عباس در تبديل يك نقطه كوچك به يك منطقه سياسى، تجارى و اجتماعى مهم، به نام بندرعباسى و ايجاد شهرى به همين نام سهم و اثر مهمى داشته است. رونق و انحطاط اين منطقه در اين دوره مقدمه‌اى است، براى شناختن تحولات بعدى آن در دوره قاجار. البته فاصله سقوط اصفهان و برآمدن حكومت قاجار نيز به عنوان دوره واسط بايد مدنظر قرار گيرد. در نتيجه در اين كتاب نكات عمده تاريخى دوره صفوى و پس از آن به عنوان دوره ايجاد و انحطاط بندرعباسى پيش از دوره قاجار مورد بررسى قرار مى‌گيرند.
بررسى بعدى، مربوط به گزارش وضعيت بندرعباسى در دوره قاجار است. در اين دوره، حضور قدرت‌هاى خارج از منطقه با مسائل مربوط به بندرعباسى در مرحله پيش از دوره ناصرى و حوادث و وقايع مرحله بعد؛ يعنى ناصرى و مظفرى موضوع بررسى قرار مى‌گيرند. يادآورى مى‌شود كه بيشتر اسناد كتاب نيز مربوط به مرحله دوم است.
بررسى اسناد همراه با آوردن متن اسناد تاكنون كمتر مورد توجه بوده است؛ يعنى هم اسناد متقن، به ويژه در مواردى كه منابع تاريخى و مشاهدات معاصران ثبت و ضبط نشده است، به اندازه كافى انتشار نيافته و هم اسناد منتشر شده با شرح وقايع تاريخى و اوضاع و احوالى كه اسناد در متن آن موقعيت‌ها شكل گرفته‌اند، توأم نبوده است. علاوه بر آن شرح و بسط اسناد و نتيجه‌گيرى از آن‌ها، مسئله يا مقوله‌اى مهم را كه بررسى اسناد، از لحاظ زبانى و ادبى، مديريتى و حاكميتى و روابط خارجى است، مورد توجه قرار نداده‌اند. در اين كتاب بررسى كوتاهى نيز درباره اسناد بندرعباسى از اين جهات تحت عنوان ملاحظات چند وجهى به عمل خواهد آمد.
روش بررسى و شيوه تدوين كتاب
روش مورد استفاده در اين پژوهش، روش مبتنى بر بررسى اسناد و مدارك و بنابراين كتابخانه‌اى است. همان طور كه پيشتر گفته شد و از اين پس در گزارش تاريخى از دوران قاجاريه گفته خواهد شد، منابع مربوط به اين دوره، در مواردى كه با منافع و مطامع بيگانگان تلاقى پيدا مى‌كند، چندان قابل اعتماد نيستند و آن‌سان كه بايد و شايد، نمى‌توان به گفته‌هاى آن‌ها و مستنداتشان اطمينان داشت، زيرا در خصوص اسناد و مدارك مربوط به وقايع و حوادث و توصيف و تحليل آن‌ها در بيشتر اوقات گزينشى عمل مى‌كنند. در نتيجه چنانچه بتوان اسناد كافى بومى مربوط به وقايع هر دوره را به دست آورد، بهترين راه براى رسيدن به واقعيت، بررسى داده‌ها و سپس توصيف و تحليل آن‌ها خواهد بود. در مورد بندرعباسى در صد سال قبل از مشروطيت و تقريبا در يك بخش مهم از دوره قاجار ما با همين مشكل روبرو هستيم و بنابراين بايد اسناد بومى را دستمايه كار پژوهش قرار دهيم. اما در مرحله اول بايد اسناد را گردآورى كنيم.
گردآورى اسناد بندرعباسى در طول يك مدت قابل ملاحظه و با جستجو در مدارك و مآخذ گوناگون به شرح زير به دست آمد.
در واقع پايه و مايه پژوهش ما را همين گردآورى و طبقه‌بندى اسناد تشكيل داده‌اند. اين اسناد با گردآورى آمار و ارقام مربوط به واردات و صادرات بندرعباسى و چند بندر ديگر جنوب ايران معنى‌دارتر شده‌اند. همچنين شرح حال كسانى كه در اين صد سال با مسئله بندرعباسى درگير بوده‌اند و به روشن ساختن علل و عوامل تحولات جنوب ايران كمك كرده‌اند، فراهم آمده و براساس آن تاريخ تحولات سياسى و اجتماعى اين دوره نوشته شده است.
تاريخ دوره قاجار نيز بيشتر متكى بر محتواى اسنادى است كه در اين كتاب آمده است و هدف و غرض اصلى، بهره‌گيرى از اين اسناد براى پژوهش و بررسى تحولات دوره مربوط به آن بوده است. روشن است كه اين بررسى را نمى‌توان كامل و يا آخرين سخن دانست، زيرا اولا نمى‌توان گفت همه اسناد بندرعباسى در دسترس قرار گرفته است، ثانيا اين اسناد مربوط به يك منطقه ايران است و تحولات تاريخى يك كشور را نمى‌توان مستند به اسناد يك بخش از آن دانست. حتى تحولات مربوط به يك منطقه را هم نمى‌توان بدون مقابله و مقايسه و تطبيق اسناد كل قلمرو يك كشور تبيين و تشريح كرد؛ اما نبايد همواره به انتظار كامل شدن اسنادى نشست كه مطابق تجربه هيچ گاه كامل نمى‌شوند.
ملاحظات سياسى، ادارى، جامعه‌شناسى و مسائل زبانى و ادبى اسناد نيز مقدمه‌اى براى اين گونه مطالعات و تحقيقات اسنادى است.
اين گونه جستجو مى‌تواند هم در زمينه بررسى تاريخ سازمان‌هاى ادارى مفيد باشد و هم نظام ادارى ايران را از لحاظ جامعه‌شناختى و مردم شناختى براساس اسناد و مدارك به ما بشناساند و هم در تحليل رفتار مديران كشور در دوره‌هاى گوناگون و نوع برخورد آن‌ها با مسائل داخلى و خارجى، به محققان كمك كند. قسمتى از فصل دوم بخش دوم و تمامى بخش سوم با دو ديدگاه تحليل تاريخى و توصيف و تحليل بين رشته‌اى به اين مقوله نزديك شده است.
با توجه به آن چه گذشت، كتاب صرف‌نظر از مقدمه‌اش به چند بخش اصلى و اساسى به شرح زير تقسيم شده و براساس آن تدوين نهايى كتاب شكل گرفته است.
بخش اول: در دو فصل، به شكل‌گيرى بندرعباسى از زمان شاه عباس اول تا پايان دوره صفوى مى‌پردازد.
بخش دوم: كه بخش اصلى كتاب از جهت توصيف و تحليل است، داراى يك مقدمه و دو فصل است و در آن به موقعيت بندرعباسى و تحولات آن در دوره قاجار به ويژه حدود صد سال مابين 1227 ه ق. تا 1321 ه ق. خواهد پرداخت. در مقدمه اين بخش چگونگى حضور بيگانگان و رقابت آنان با يكديگر در خليج‌فارس و نقش بنيادى انگليس در اين حضور و اعمال نظرات سودجويانه، هم سياسى و هم اقتصادى و در نتيجه استعمار انگليس، مورد بررسى و نقد قرار مى‌گيرد، در فصل اول تحولات بندرعباسى در دوره آقا محمدخان، فتحعلى شاه و محمد شاه مدنظر است و فصل دوم به دوره‌هاى ناصرى و مظفرى خواهد پرداخت. دوره ناصرى بيشترين قسمت فصل دوم و كل بخش را در بر خواهد داشت و توصيف و تحليل بسيارى از اسناد را هم در بر خواهد گرفت.
بخش سوم، شامل بحث يا ملاحظات منشورى يا چند وجهى درباره اسناد كتاب است كه در چهار فصل مسائل زبانى و ادبى و بررسى اسناد از منظرهاى مديريتى، حاكميتى و روابط خارجى ايران صورت گرفته است.
بخش چهارم، به اصل اسناد اختصاص دارد. در اين بخش 397 سند از منابع مختلف گردآورى شده‌اند كه اساس توصيف‌ها و تحليل‌هاى بخش دوم كتاب هستند. در ابتداى هر سند، شناسنامه سند خواهد آمد و سپس متن سند عرضه خواهد شد.
در اين بخش اسناد شماره دارد، اين شماره‌ها از 1 آغاز و به شماره 397 پايان مى‌يابد. در تمامى توصيف‌ها و تحليل‌ها، به ويژه مستندات بخش‌هاى دوم و سوم شماره‌هاى داخل دو كمان شماره اسنادى هستند كه در اين كتاب آمده‌اند و مورد بحث قرار گرفته‌اند.
بخش پنجم، دربردارنده پيوست‌هايى است كه بايد خواننده از آن‌ها مطلع باشد تا بتواند با بهره‌گيرى آن‌ها از كتاب استفاده بيشتر كند.
وضعيت كتاب
فهرست مطالب كتاب در ابتداى آن و فهرست اعلام و اماكن در انتهاى كتاب قيد شده است.
منابع مقاله
متن و مقدمه كتاب