انقاذ البشر من الجبر و القدر
| نام کتاب | انقاذ البشر من الجبر و القدر |
|---|---|
| نام های دیگر کتاب | |
| پدیدآورندگان | عامری، محمد بن یوسف (نويسنده)
خلیفات، سحبان (مصحح) تدین، مهدی (مترجم) |
| زبان | عربی |
| کد کنگره | |
| موضوع | |
| ناشر | مرکز نشر دانشگاهی |
| مکان نشر | تهران - ایران |
| سال نشر | 1417 هـ.ق |
| کد اتوماسیون | AUTOMATIONCODE1117AUTOMATIONCODE |
معرفى اجمالى
«إنقاذ البشر من الجبر و القدر»، تأليف محمد بن ابى‌ذر يوسف عامرى نيشابورى (300-381ق)فيلسوف، منطقى و اهل عرفان؛ جواب نامه‌اى است كه يكى از دوستان وى؛ احتمالا ابوالقاسم كاتب به وى نگاشته و طى آن نظر عامرى را دربارۀ مسأله جبر و قدر جويا شده است. عامرى مسألۀ مربوط به آزادى ارادۀ انسان را مبحثى بسيار دشوار و نيازمند به انديشه‌اى ژرف‌بين و نيرومند مى‌داند، زيرا لغزش در اين مسأله بسيار خطرناك است. بدين ترتيب عامرى كار اصلى خود را به بحث دربارۀ آن چه در باب آزادى اراده گفته شده، محدود مى‌سازد تا از اين طريق به آنچه حق است، دست يابد.
ساختار و گزارش محتوا
موضوع اصلى كتاب انقاذ البشر من الجبر و القدر، پيرامون فعل انسانى دور مى‌زند، از اين رو نويسنده نخست به تحديد ماهيت «فعل» و اندراج آن تحت مقولۀ «ممكن» مى‌پردازد كه نه ضرورى است و نه ممتنع.
از اين جا به بيان اقسام فعل مى‌پردازد، ارادى و ضرورى و اسباب و علل آن،ذاتى و عرضى و جهات و علل آن و انواع فعل در اضافه به فاعل. پس از آن به تحديد معناى «ضرورت» و «آزادى» و «فعل» مى‌پردازد و به اين جا مى‌رسد كه فعل انسانى در واقع تجسّم پيوند جدلى موجود بين آزادى و ضرورت است.
عامرى بين دو ديدگاه جبر و تفويض - كه به گفتۀ وى بين مردم شايع است - مذهب متوسطى را اختيار مى‌كند كه مقدمۀ آن را از قول امام صادق(ع) نقل مى‌كند كه فرمود: لا جبر و لا تفويض. و سخن ابوحنيفه كه گفت: اكره الجبر و لا اقول بالقدر، و اقول قولا بين قولين. عامرى گمان دارد كه سخن ابوحنيفه برگرفته از كلام امام صادق(ع) است.
عامرى علاوه بر بحث فلسفى - اعتقادى مسألۀ آزادى اراده، انتقادات شديدى از طرفداران دو مذهب جبر و تفويض مى‌كند. وى پس از ابطال دو مذهب جبر و تفويض و اختيار مذهبى ما بين اين دو مذهب، ظهور دو مذهب فوق را به دو نوع بينش دربارۀ فعل انسانى مربوط مى‌داند. بدين معنا كه هر كس وجود پروردگار را در نظر بگيرد، به تفويض مى‌گرايد و هر كس ضعف انسان را در نظر آورد، به جبر گرايش مى‌يابد. اين دو مذهب گمان مى‌رود كه به ظاهر با يكديگر متناقض باشند، در صورتى كه چنين نيست، جبر و تفويض دو وجه متكامل يكديگرند كه هر يك از آنها جزئى از حقيقت را باز مى‌نمايند.
اسباب فعل، ذاتى و عرضى است، و توان و استطاعت انسان مبتنى بر اسباب ذاتى است، چنانكه عجز او مبتنى بر عدم احاطه و سلطۀ او بر اسباب اتفاقى است و از آن جا كه فعل جز از طريق اين دو نوع از اسباب به وجود نمى‌آيد، پس بايد در فعل حدّى از تفويض و قدرى از جبر باشد تا برحسب قول عامرى توفيق و خذلان معنا يابد. در نهايت عامرى دو مذهب جبر و تفويض را به اين دليل كه هر يك نيمى از حقيقت را در بر دارند و يكى غايت وجودى انسان را ناديده مى‌گيرد و ديگرى براى انسان تكليف ما لا يطاق تعيين مى‌كند، پوچ و باطل معرفى مى‌نمايد.
نسخه شناسى
تصويرى از نسخه خطى پرنسيتون در نسخۀ حاضر در برنامه درج گرديده است.
نسخۀ حاضر در برنامه در مجموعه‌اى با نام رسائل ابوالحسن عامرى با مقدمه و تصحيح سحبان خلفيات(كه مقدمه توسط آقاى مهدى تدين به فارسى ترجمه شده است، در قطع وزيرى با جلد گالينگور در 453 صفحه، نخستين‌بار در سال 1375ش توسط انتشارات «مركز نشر دانشگاهى» تهران، منتشر شده است. ويراستار اين نسخه آقاى محمد سعيد حنايى كاشانى است.
منابع مقاله
1- مقدمه آقاى حسبان خليفات.
2- دائرةالمعارف بزرگ اسلامى، ج پنجم، مدخل: ابوالحسن عامرى.