المباحث المشرقية في علم الإلهيات و الطبيعيات
| نام کتاب | المباحث المشرقية في علم الإلهيات و الطبیعیات |
|---|---|
| نام های دیگر کتاب | |
| پدیدآورندگان |
فخر رازی، محمد بن عمر (نويسنده) |
| زبان | عربي |
| کد کنگره | BBR 826 /م2 |
| موضوع | علوم طبیعی - متون قدیمی تا قرن 14
فلسفه اسلامی ما بعد الطبيعه |
| ناشر | بيدار |
| مکان نشر | ايران - قم |
| سال نشر | 1387 هـ.ش |
| کد اتوماسیون | AUTOMATIONCODE1794AUTOMATIONCODE |
المباحث المشرقية في علم الإلهيات و الطبیعیات، نوشته فخر رازی، کتابی است به زبان عربی و دربردارنده مباحث فلسفه و حکمت اسلامی.
ساختار
کتاب، دارای دو جلد است. نویسنده، مباحث این اثر را به سه بخش کلی تقسیم کرده و هر بخش را تحت عنوان یک کتاب مطرح کرده است. کتاب اول درباره وجود و مباحث مربوط به آن است، کتاب دوم درباره اقسام ممکنات (اعراض و جواهر) و کتاب سوم درباره الهیات بالمعنی الاخص (واجب تعالی و مباحث مربوط به آن).
گزارش محتوا
فخر رازی در این کتاب به شکل مبسوط امور عامه را بیان کرده است. ترتیب مباحث این کتاب بهگونهای است که از عامترین مسائل، یعنی وجود شروع کرده و هرچه پایینتر میرویم مسائل ریزتر میشوند؛ یعنی سیر آن از اعم به اخص است[۱].
نویسنده در این کتاب، مسائل اختلافی را بیان کرده و با بیان نظر حق از دید خودش، آنها را پاسخ گفته است. وی مباحث عرض و جوهر را به تقریری نیکو بیان کرده. از ویژگیهای این کتاب این است که فخر رازی در آن اکثر مسائل فلکیات و متعلقات این بحث را بهخوبی تقریر کرده و مسائل طبیعیات و شعبههای آن را بهنیکویی شرح داده؛ بهگونهای که مانند بیشتر مباحث این کتاب را در غیر آن نمیتوان یافت[۲]. بنا بر قول نویسنده در مقدمه، مباحث این مجموعه در سه کتاب [که ناشر آن را در دو جلد به چاپ رسانده است] بیان شده است، و مباحث کلی در آن گسترش یافتهاند، سپس فهرستی از ابواب و فصول بیان شده و بعد از آن به غور در مباحث اصلی پرداخته شده است. چون «وجود»، اعم امور است، نویسنده، کتاب اول را به بحث از وجود و خواص و احکام آن اختصاص داده و پس از آن عدم را بهعنوان مفهوم مقابل وجود بیان کرده و پس از آن ماهیت و وحدت و کثرت را که در شمول و عموم، به وجود نزدیک هستند توضیح داده است. این مسائل، امور عامه نام دارند و پس از آن اولین تقسیم وجود، یعنی تقسیم آن به واجب و ممکن و حقیقت هرکدام و احکام و خواصشان بیان میگردد. بعد از آن نویسنده به مباحث متعلق به حدوث و قدم میپردازد؛ علت این امر این است که موجود، بنا به برخی اعتبارات، به حادث و قدیم تقسیم میشود[۳].
کتاب دوم که در بیان اقسام ممکنات است، مشتمل بر یک مقدمه و دو بخش است. ممکن در اولین تقسیم به جوهر و عرض تقسیم میشود. بیان عرض و جوهر و خواص مشترک و مختصشان در این جلد صورت گرفته است. مقدمه، بیانگر مباحث هرکدام از جوهر و عرض من حیث هو است. نویسنده در مباحث مختص هرکدام، عرض را بر جوهر مقدم کرده و مقولات تسع را هم در آنجا بیان کرده است. مجموعه این امور در پنج فن میگنجند؛ فن اول در توضیح «کم» و احکام و اقسام آن است که مباحث متناهی و نامتناهی و احکام خط و سطح و جسم و حقیقت مکان، حقیقت جهت و چگونگی تنظیم آن در مرکز و محیط و... به آن مربوط و در اینجا بیان میشوند. فن دوم، مشتمل بر احکام «کیف» است که خودش در یک مقدمه و چهار قسم بیان شده است؛ قسم اول درباره کیفیات محسوسه است که مباحثش با کیفیات ملموس مانند حرارت و برودت و رطوبت و خشکی و... شروع میشود و حدود و رسوم و خواص آن بیان میگردد و آرای باطل درباره آنها در این بخش بیان و رد میشود. سپس کیفیات مبصره مانند رنگ و نور و سپس کیفیات مسموعه و مشمومه و مذوقه و ملموسه بیان میشود. در قسم دوم وضعیت کیفیاتی که به قوه و لاقوه نامیده شدهاند، بررسی میشود، در قسم سوم کیفیات نفسانی مانند علم و خلق بیان میگردد و بهمناسبت، اقوال در علم و عالم و معلوم و اصول و فروع مباحث مرتبط به آن بهصورت مفصل توضیح مییابند. مباحث علم در این کتاب بهگونهای است که مانند آن را در کتابهای پیشینیان نمیتوان یافت. نویسنده در قسم چهارم، کیفیات مختص به کمیات مانند استداره و تثلیث و تربیع و زاویه و شکل و... را بیان میکند. در فن سوم، مقولات نسبی (هفت مقوله باقیمانده) بیان میشود. نویسنده با بیان حقیقت «اضافه» و احکام و خواصش آغاز میکند و از این این بحث مینماید که آیا این مقوله در اعیان وجود دارد یا نه؟ سپس اقسام آن، از کلی و جزئی و مماس و مشافع و ملتصق و... را بیان میکند. این مباحث بهصورت پراکنده در کتابهای حکمای پیشین موجود است که فخر رازی آنها را بهصورت یکجا در اینجا جمع کرده است. علت این امر این است که وی آنها را از امور اضافی میشمارد. این فن با بیان مقولات وضع و این و متی و جده و ان یفعل و ان ینفعل و احکام و خواصشان به پایان میرسد. فن چهارم، خودش دارای مقدمه و چهار قسم و یک خاتمه است. در مقدمه حدود و تعاریف علت بیان شده و در چهار قسم، انواع علتهای صوری، مادی، فاعلی و غایی توضیح داده شدهاند و در خاتمه امور مشترک بین این علل چهارگانه. فخر رازی در فن پنجم، احکام حرکت و زمان را بیان مینماید[۴].
بخش دوم از کتاب دوم، دربردارنده احکام جواهر است که در سه فن بیان شده است؛ فن اول درباره احوال اجسام بحث میکند و دارای چهار باب است که در باب اول احکام جسم من حیث هو جسم بیان شده، در باب دوم احکام جسم بسیط، در باب سوم افعال و انفعالات و در باب چهارم، کائناتی که نفس ندارند. فن دوم درباره علم النفس است که نویسنده به شرح آن در هشت باب میپردازد و فن سوم درباره عقل است[۵].
محمد بن عمر فخر رازی، در کتاب سوم، به الهیات بالمعنی الاخص (الهیات محض) میپردازد و مباحث آن را در چهار باب بیان میکند. او در باب اول به اثبات واجب تعالی و وحدت او و تنزهش از جهات کثرت و همسانی با جواهر و اعراض میپردازد و در باب دوم به شرح صفات واجب تعالی و علم او به کلیات و جزئیات و شرح اراده و قدرت او و تمامیت و خیر و حق محض بودن او میپردازد و همچنین بیان میدارد که عقول بشری از احاطه به واجب تعالی و تعداد اقسام اسمای الهی ناتوان است. باب سوم کتاب سوم، درباره افعال الهی است؛ در این باب از کیفیت صدور افعال از خداوند بحث میشود و آنچه درباره عقول عشره و کیفیت ترتب آنها و چگونگی بیان اسطقسات از آنها گفته شده، گردآوری شده و بیان میگردد که آنچه از ممکنات پا به عرصه وجود مینهند به دلیل قضا و قدرشان است. پس از این مباحث، فخر رازی درباره چگونگی دخول شر در قضای الهی توضیح میدهد. کتاب سوم، با بیان ضرورت وجود پیامبر و اشاره به ویژگیهای او پایان میپذیرد[۶].
فخر رازی در پایان مقدمهاش بر کتاب، وعده نوشتن مطالبی درباره علم اخلاق و سیاست (که در قدیم زیرمجموعه فلسفه به حساب میآمده) را هم میدهد، اما این اتفاق در این کتاب نمیافتد[۷].
وضعیت کتاب
فهرست مطالب هر جلد، در انتهای همان جلد آمده است. مصححان این اثر سید زینالعابدین موسوی، مولوی سید ابوالحسن، مولوی قاضی شریفالدین، مولوی سید هاشم ندوی و مولوی حبیب عبدالله علوی هستند[۸].
این نسخه تصحیحشده در زمان سلطان میر عثمان علی خان، تحت صدارت رئیس مجلس، نواب، عمادالملک بهادر بلگرامی، زیر نظر نواب مسعود جنگ بهادر و با اداره مدیر چاپخانه سید ظهورالحق، چاپ شده است[۹].
سید زینالعابدین موسوی، خاتمهای بر کتاب و مختصری از بیوگرافی مؤلف را در انتهای مباحث جلد دوم نوشته است[۱۰].
صفحات 549 تا 556 جلد دوم کتاب، حاوی تصاویر و جداول است.
پانویس
منابع مقاله
مقدمه و متن کتاب.
وابسته‌ها
پیوندها
مطالعه کتاب المباحث المشرقية في علم الإلهيات و الطبیعیات در پایگاه کتابخانه دیجیتال نور