معادن الحكمة في مكاتيب الائمة عليهم‌السلام
| نام کتاب | معادن الحکمه فی مکاتیب الائمه علیهم السلام |
|---|---|
| نام های دیگر کتاب | |
| پدیدآورندگان | علم‌الهدی، محمد بن محسن (نويسنده)
احمدی میانجی، علی (حاشيه نويس) |
| زبان | عربی |
| کد کنگره | BP 36/5 /ع8م6 |
| موضوع | ائمه اثناعشر - توقیعات
احادیث شیعه - قرن 11ق. علی بن ابیطالب(ع)، امام اول، 23 قبل از هجرت - 40ق. - نامه‌ها |
| ناشر | جماعة المدرسين في الحوزة العلمیة بقم، مؤسسة النشر الإسلامي |
| مکان نشر | قم - ایران |
| سال نشر | 1377 هـ.ش |
| کد اتوماسیون | AUTOMATIONCODE16601AUTOMATIONCODE |
معرفى اجمالى
معادن الحكمة في مكاتيب الأئمة(ع)، تأليف علم‌الهدى محمّد بن محسن فيض كاشانى (1123ق)، اثرى است حديثى با ابتكار در موضوع، كه تا زمان نگارش آن، كتابى در اين موضوع منتشر نشده بود. نويسنده اين كتاب به جمع‌آورى نامه‌هاى ائمه(ع) به افراد مختلف پرداخته و در سال 1103ق، از تأليف آن فارغ شده است[۱]كتاب به زبان عربى در دو جلد به‌همراه تعليقات آيت‌الله احمدى ميانجى تأليف شده كه در برنامه، تنها جلد اول آن موجود است.
ساختار
اين اثر، مشتمل بر سه قسمت است: مقدمه تحقيقى، متن اثر و تعليقات. بخش اول كتاب، مقدمه تحقيقى مفصلى به قلم آيت‌الله مرعشى نجفى است. پس از آن در متن اثر نامه‌هاى ائمه معصومين(ع) ذكر شده؛ بدين‌ترتيب كه در جلد اول، نامه‌هاى امام على(ع) و در جلد دوم، نامه ديگر معصومين(ع) ارائه شده است. تعليقات ميانجى نيز به‌صورت مجزا در كتاب ارائه شده است.
گزارش محتوا
مرحوم آيت‌الله مرعشى نجفى، در مقدمه مفصلى، زندگى‌نامه، علما و نوابغ از خاندان وى، اساتيد، شاگردان و آثار محمد بن مرتضى كاشانى را مورد بررسى قرار داده است[۲]
جلد اول حاوى 89 نامه و برخى وصاياى اميرالمؤمنين على(ع) است كه سه نام نخست از كتاب «رسائل الأئمة(ع)»، تأليف ثقةالاسلام كلينى و بقيه از منابع مختلف و بيشتر از «نهج‌البلاغة» نقل شده است. با اين تفاوت كه در «نهج‌البلاغة» سخنانى آورده شده است كه از نظر ادبى بليغ و فصيح و از منظر محتوا و معنا بيشتر اجتماعى و سياسى بوده‌اند. گويا مشاغل سياسى و اجتماعى شريف رضى در اين انتخاب مؤثر بوده و ايشان در اين راه نيز مصالح مهم اجتماعى مسلمانان را لحاظ كرده است، اما علم‌الهدى كاشانى در «معادن الحكمة» بيشتر نامه‌هايى را ذكر كرده كه محتواى اعتقادى دارند و بلندتر و رساتر از همه، نامه چهارم است. بر همين مبنا، نامه امام على(ع) به ابوبكر نقل شده و در توضيح آن، خطبه بلند حضرت فاطمه زهرا(س) در مسجدالنبى و... روايت شده است، كه نظير چنين نامه‌هايى هرگز در «نهج‌البلاغة» نقل نشده است[۳]
جلد دوم شامل 127 نامه و توقيع از امامان معصوم(ع) است كه به ترتيب هفت نامه از امام حسن مجتبى(ع)، هشت نامه از امام حسين(ع)، دو نامه و يك موعظه از امام زين‌العابدين(ع)، دو نامه از امام محمد باقر(ع)، هجده نامه از امام صادق(ع)، نه نامه از امام كاظم(ع)، چهارده نامه از امام رضا(ع)، پنج نامه از امام جواد(ع)، نوزده نامه از امام هادى(ع)، 21 نامه از امام حسن عسکری(ع)، 22 نامه و توقيع از امام زمان(عج) ثبت شده است.
البته مؤلف به صرف ترتيب و تنظيم نامه‌ها بسنده نكرده و گاهى متون مختلف را در نظر داشته و متن منابع را با هم مقايسه كرده و گاه چند متن را از يك نامه آورده است كه اين كار در بيشتر نامه‌ها ديده مى‌شود. در چند مورد هم در توضيح برخى نامه‌ها به‌صورت مفصل و ممتد و مفيد بحث كرده كه مباحث مطرح‌شده در باره صلح امام حسن(ع) در زير عناوين «إن قيل» و «إن قال»، «قُلنا»، گسترده‌تر از همه است[۴]
ديدگاه علم‌الهدى در اين كتاب بيشتر به مباحث كلامى و تاريخى معطوف است. به همين دليل، در جلد اول از شرح نهج‌البلاغة ابن ميثم بحرانى و ابن ابى‌الحديد معتزلى فراوان سود برده است.
از لابه‌لاى مطالب «معادن الحكمة» پيداست كه گردآورنده آن به اهل‌بيت(ع) عشق مى‌ورزيد و از ستمگران به آل على با تمام وجود تبرا مى‌جست. نوشته‌هاى رسا و قاطع وى پس از نقل نامه 127 در اين باره خواندنى است. مؤلف معمولاً پس از نامه‌ها، آرا و عقايد خود را از زير عنوان «أقول» اظهار مى‌كند و گاه نيز مباحث مفصلى را از موضوعات مختلف به ميان مى‌آورد، مانند آنكه بحث مبسوطى را در باره انواع استخاره در زير نامه 151 مطرح مى‌كند و نظرش هميشه معطوف به احاديث و اخبار است و سعى مى‌كند متن نامه‌ها را با نقل روايت‌هاى مشابه و قريب‌المعنى توضيح دهد و تفسير كند.
علم‌الهدى در تدوين «معادن الحكمة» از منابع فراوانى سود برده و بيشتر از متون متقدم روايت كرده است، اما از فحواى سخنانى كه در صدر نامه 150 به هنگام نقل اسناد نامه گفته، پيداست كه برخلاف احتمال شيخ آقابزرگ تهرانى، علم‌الهدى به كتاب «رسائل الأئمة(ع)» نوشته ثقةالاسلام كلينى(ره) دسترسى نداشته و با واسطه از آن نقل كرده است. در جايى نيز ديده شد كه از كتاب الإختصاص، منسوب به شيخ مفيد، نامه‌اى را نقل كرده و از او با لقب «قوام الإيمان» نام برده است.
ناگفته نماند كه چند تن از دانشوران در تحقيق و تصحيح و استخراج و مقابله منابع و مصادر معادن الحكمة كار كرده‌اند كه نامشان در صفحه چهارم جلد اول ثبت شده است. مسانيد معادن الحكمة هم به قلم آيت‌الله احمدى ميانجى تدوين شده كه تحت عنوان «تعليقات على معادن الحكمة» به پيوست در آخر هر دو جلد كتاب آورده شده است و خوانندگان معادن الحكمة از اين تعليقات كه به‌صورت تفصيلى تدارك ديده شده و فوايد فراوانى دارد، هرگز بى‌نياز نيستند[۵]
وضعيت كتاب
آدرس آيات، روايات، اختلاف نسخ، معانى برخى الفاظ و اصطلاحات و توضيحات و ارجاعات در پاورقى كتاب آمده است.
فهرست مطالب، اعلام و اماكن در انتهاى جلد اول ذكر شده است.
پانويس
منابع مقاله
1. مقدمه و متن كتاب.
2. انديشه قم (سايت مركز مطالعات و پاسخ‌گويى به شبهات)، مسير قرآن و حديث، حديث‌شناسى، كتاب‌شناسى حديث شيعه، معادن الحكمة، نوشته فرزانه حافظ.
3. صحتى سردرودى، محمّد، «درنگى در معادن الحكمة في مكاتيب الأئمة»، ميراث شهاب، سال پنجم، شماره دوم، مسلسل 16، تابستان 78، به نقل از كتابخانه اينترنتى تبيان.