زاد المسافر (ناصر خسرو)
| نام کتاب | زاد المسافر (ناصر خسرو) |
|---|---|
| نام های دیگر کتاب | |
| پدیدآورندگان | ناصر خسرو (نويسنده)
عمادی حائری، اسماعیل (محقق) عمادی حائری، محمد (محقق) |
| زبان | فارسی |
| کد کنگره | |
| موضوع | |
| ناشر | مرکز پژوهشی ميراث مکتوب |
| مکان نشر | تهران - ایران |
| سال نشر | 1384 هـ.ش |
| کد اتوماسیون | AUTOMATIONCODE1889AUTOMATIONCODE |
زاد المسافر، مهم‌ترين اثر ناصر خسرو قباديانى بلخى، سخنور، متكلم و حجت نامدار اسماعيلى است كه نزديك به سال پيش از اين (453ق) تألیف شده و معتبرترين و عمده‌ترين منبع در شناخت انديشه‌ها و باورهاى او به شمار مى‌آيد.
اين كتاب، يكى از مهم‌ترين آثار كلامى فلسفى اسماعليى و حاوى واپسين باورهاى مذهبى و ايده‌هاى كلامى و جهان شناختى رسمى فاطميان، در دوره امپراتورى دينى آنان است، پيش از آن كه دعوت فاطمى دچار دو دستگى نزارى و مستعلوى شود.
اين اثر بيشتر به زاد المسافرين شهرت دارد، امّا آن گونه كه ضبط كهن‌ترين و اصيل‌ترين نسخه اين اثر - نسخه تهران كه از آن سخن خواهم گفت - نشان مى‌دهد، نام آن زاد المسافر است. بر اين گفته قرينه‌اى نيز هست و آن يادكرد خود ناصر خسرو، از آن در اشعار خويش است، آنجا كه مى‌گويد:
زاد المسافر است يكى گنج من نثر آن چنان و نظم از اين سان كنم و آنجا كه گفته:
از تصنيفات من زاد المسافر كه معقولات را اصل است و قانون با اين همه، در جامع الحكمتين و وجه دين (كه دو اثر ديگر از ناصر خسرو است) از آن با نام زاد المسافرين ياد شده، كه شايد حاصل دستبرد كاتبان باشد.
ساختار و گزارش محتوا
اين كتاب مشتمل بر 27 قول و ابواب و مباحث متعدد است و در همين كتاب است كه ناصر خسرو به نقل و نقد آراء و عقايد فيلسوف معروف ذكريا رازى مى‌پرازد.
در اين اقوال درباره حواس ظاهر و باطن، جسم و اقسام آن، حركت و انواع آن، نفس، هيولى، مكان، زمان، حدوث عالم، اثبات صانع، چگونگى پيوستن نفس به بدن و غيره سخن به ميان آمده است.
ويژگى
زاد المسافرين، در زمره متون منثور كهن فارسى است و به جهت روزگار تألیف و روش نگارش، از ديرباز مورد توجه سبك شناسان نثر فارسى بوده است. زادالمسافرين سرشار از واژه‌هاى نادر و كهن فارسى است و افزون بر آن، برابر نهاده‌هاى فارسى ارزشمندى براى اصطلاحات فلسفى عربى در آن آمده كه سخت در خور توجه است.
نسخه شناسى
زادالمسافرين به سبب محتواى كلامى فلسفى و زبان ويژه و كهن، متنى آسان نيست. همين موضوع موجب شده كه دست نوشته‌هاى بر جاى مانده از آن، آكنده از اغلاط و تصحيفات باشد، جداى از آن كه نسخه‌هاى اصيل و كهن آن بس اندك است.
نسخه شماره 4911 در كتابخانه مركزى دانشگاه تهران. اين نسخه كهن‌ترين دست نوشت زاد المسافر است كه تاكنون شناسايى گرديده و شيوه نگارش آن كهنه مى‌نمايد؛ ولى از آنجا كه انجام آن افتاده است، تاريخ كتابت و كاتب آن دانسته نيست. فهرست‌گر نسخه- استاد فقيد محمّد تقى دانش پژوه- آن را از قرن 9 و 10 دانسته است.
پس از نسخه‌اى كه شرح آن گذشت، دو دست‌نوشت بى‌تاريخ ديگر قديم‌ترين نسخه‌هاى بازمانده از زاد المسافراند كه نسبت به ديگر نسخ از صحّت و اصالت بيشترى برخوردارند:
- نسخه شماره 79. d. 2669 در كتابخانه بادليان دانشگاه آكسفورد (تاريخ كتابت: قرن 10- 11).
- نسخه شماره 216 در كتابخانه مدرسه شاهى كمبريج (تاريخ كتابت: قرن 11- 12).
سيد محمد عمادى حائرى، پس از نسخه شناسى تطبيقى زادالمسافرين و برگزيدن كهن‌ترين، اصيل‌ترين و صحيح‌ترين نسخه‌ها، با تامل در مفاهيم كلامى فلسفى اسماعيلى از سويى و دقت‌هاى واژه‌پژوهانه و سبك شناسانه از ديگر سو، به تصحيح انتقادى اين اثر پرداخته و براى نخستين بار متنى صحيح و اصيل از آن عرضه كرده است. او همچنين تعليقاتى پيرامون اثبات متن و ضبط نسخه‌ها، بر متن ويراسته خود افزوده است.
نسخه حاضر در برنامه با تصحيح و تحقيق سيد محمد عمادى حائرى، در قطع وزيرى با جلد گالينگور در 511 صفحه براى بار نخست در سال 1384ش توسط مركز نشر ميراث مكتوب، تهران منتشر شده است.
منابع
- ويكى پديا به نقل از روزنامه جام جم.
- عمادى حائرى، سيد اسماعيل؛ پيشگفتار كتاب.
- عمادى حائرى، سيد محمد؛ مقدمه مصحح.