الشيعة العربية و الزيدية
| نام کتاب | الشيعة العربية و الزيدية |
|---|---|
| نام های دیگر کتاب | |
| پدیدآورندگان | فيومي، محمد ابراهيم (نويسنده) |
| زبان | عربي |
| کد کنگره | |
| موضوع | |
| ناشر | دار الفکر العربي |
| مکان نشر | مصر - قاهره |
| سال نشر | مجلد1: 2002م , 1423ق , |
| کد اتوماسیون | AUTOMATIONCODE40299AUTOMATIONCODE |
الشيعة العربية و الزيدية تألیف محمدابراهیم فیومی، نویسنده و محقق مصری، از جمله آثار عربی است که به‌نقد و بررسی تأسیس شیعه امامیه و نیز فرقه زیدیه و اصول اعتقادی آن پرداخته است.
نویسنده هدف از نگارش این اثر را تشخیص فرقه‌های عادله از ظالمه و معرفی و تمیز فرقه‌های غالی از شیعه امامیه و زیدیه بوده است[۱].
ساختار
کتاب مشتمل بر مقدمهای یک صفحه‌ای از نویسنده، مقدمهای ده صفحه‌ای به قلم سید هادی خسروشاهی ، مقدمه دیگری در هفت صفحه از نویسنده و متن کتاب است که در شش باب و هر باب در ضمن فصولی نگارش شده است.
گزارش محتوا
سید هادی خسروشاهی در مقدمه‌اش بر کتاب پس از ذکر مطالبی درباره تاریخ تشیع، بین شیعه به معنای پیروان امام و شیعیان ورشکسته‌ای که از طریق تشیع کاسبی می‌کنند، فرق قائل شده است. وی شیعه حقیقی را کسی دانسته که هیچ‌گاه اعتقادش را فدای مصلحت خاصی نمی‌کند و از وسیله و روش غیر مشروع برای رسیدن به آنچه رنگی از مشروعیت به آن کشیده، استفاده نمی‌کند شیعه مخلص کسی است که همواره از اصول فرهنگش حراست می‌کند[۲].
وی در ادامه با استناد به سخنان علامه طباطبایی و علامه امینی، اتحاد و تقریب اسلامی را یک اصل دانسته و کتاب حاضر را تلاشی راستین در این راه دانسته است. او این کتاب را گامی بزرگ در معرفی تشیع و تاریخ تشیع دانسته است که به مصادر اصلی که مجالی برای انکار آن‌ها نیست استفاده کرده است و به‌ویژه اینکه اغلب این کتب از خود برادران اهل سنت است[۳]. سپس ضرورت نیاز به آثاری معتدل و موضوعی ازاین‌دست که تاریخ شیعه و تشیع را روشن می‌کند متذکر می‌شود[۴]. او البته خاطرنشان می‌کند که در برخی موضوعات مانند پیدایش تشیع موافق نیست، اما این موضوع سبب کاهش ارزش و اهمیت کتاب نمی‌شود، همچنان که سبب کاهش رتبه استاد فیومی و ارزش علمی والایی که او را سزاوار تعمق در مثل این قضیه مهم می‌کند که در شناسایی تاریخ شیعه و تشیع و در آینده در تقریب شیعه و سنی سهم دارد؛ چراکه اساس تقریب بر معرفت است که جهل و شک را که پایه جدایی مسلمین است را برطرف می‌کند[۵].
نویسنده باب اول کتاب را با پرسش «مشکل سیاسی بزرگ: چه کسی جانشین است؟» آغاز کرده است. سپس مسئله را این‌گونه تبیین می‌کند که پیامبر(ص) رحلت فرمود بدون اینکه وصیت کند که چه کسی جانشین اوست و بدون اینکه در قرآن نصی بر جانشینی آن حضرت آمده باشد یا قاعده عرفی باشد که بر انتخاب جانشینی که جماعت اسلامی را ریاست کند، پیشی بگیرد. این مسائل سبب دو دستگی مسلمانان شد که در نهایت در مقابل هم قرار گرفتند که شمشیر بینشان حکم کند و پایه تاریخی برای رشد عقیده امامت را فراهم آورد[۶]. نویسنده پس‌ازآن با جانب‌داری خاصی انتخاب ابوبکر را ماهرانه دانسته است. سپس می‌افزاید اگرچه این انتخاب یاران علی بن ابی‌طالب را ناراحت کرد ولی همه مسلمانان به جهت آراستگی ابوبکر به فضائل و امتیازات، از این اختیار اطاعت کردند[۷].
عصر خلفای راشدین یکی از حساس‌ترین ادوار تاریخ اسلام است، چرا که تحولات سیاسی ایـن دوره، هـمچنین سیاست‌گذاری‌ها و تصمیم‌گیری‌های خلفا در ایجاد بسیاری از جریانات فکری در جامعه اسلامی نقشی بس مهم و تعیین کننده دارد. پس از سقیفه، دو حادثه مهم رخ داد. فتنه متنبیان و غوغای اهل رده. چهار مدعی، به نـام‌های، اسود عنسی، طلیحه بن خویلد، مسیلمه بن حبیب و زنی به نام سجاح ادعای نبوت کردند. هرچند این هر دو فتنه به‌زودی سرکوب شد، نـهضت متنبیان و جریان ارتداد، مقاومت نظام قبیلهای مبتنی بر شیخوخیت قبیلهای است در مقابل تحولاتی که به‌واسطه حاکمیت دیـن‌بـاور به وجود آمده بود. نویسنده این موضوع را در باب اول مورد بررسی قرار داده است[۸]. نویسنده در بخش دیگری از این باب به داستان جمل پرداخته و با تعصبی خاص هدف اصلی خروج عایشه و طلحه و زبیر را کیفر قاتلان عثمان و پیروزی اهل مدینه و تطبیق اصول اسلام و حدود آن دانسته است. وی اهداف دیگری که برای خروج آن‌ها ذکر شده را محض افتراء و برداشتی غیرقابل‌قبول دانسته است. بلاذری و طبری طمع مادی را از جمله اسبابی دانسته‌اند که طلحه و زبیر به خاطر آن بر علی(ع) خروج کردند؛ چراکه مردی در بصره از طلحه و زبیر از دلایل خروجشان پرسید؛ آن‌ها در پاسخ گفتند: «خبردار شدیم که نزد شما دراهمی است، آمدیم که با شما در آن‌ها شریک شویم». روایات ابومخنف و مدائنی هم بر این نکته تأکید می‌کند که مهم‌ترین هدف طلحه و زبیر به هنگام رسیدن به بصره دست‌یابی به اموال بیت‌المال به هر وسیله ممکن بوده است. نویسنده پس از نقل این واقعیات مجدداً دیدگاه خود را برخلاف آن دانسته و می‌نویسد: واضح است که هدف عمومی این سخنان محکومت خروج طلحه و زبیر بر علی و به شمار آوردن طمع به‌عنوان سبب اصلی خروج آن‌هاست[۹].
نکته دیگری که توجه خواننده را به خود جلب می‌کند موضوع عدم بیعت شامیان با علی(ع) تحت ولایت معاویه است. نویسنده سپس اوصافی را در منابع مختلف تاریخی بر فتنه معاویه و اصحابش اطلاق کرده‌اند گردآوری نموده است؛ بغات، قاسطین، محبین دنیا، مفسدین، سفیهان، ظالمین، اولیای شیطان و ملحدین از آن جمله است که نویسنده مجدداً مورخین را گرفتار افراط می‌داند[۱۰].
در دومین فصل از دومین باب کتاب به موضوع فرقه سبئیه پرداخته شده است. نویسنده مطالبی را با استناد به منابعی چون «الفرق بین الفرق» بغدادی و «الملل و النحل » شهرستانی نقل کرده و سپس به حقیقی یا خیالی بودن شخصیت عبدالله بن سبأ اشاره می‌کند. او تاریخ طبری را منبع اصلی داستان ابن سبأ می‌داند. پس‌ازآن به اینکه برخی ابن سبأ را همان عمار دانسته‌اند اشاره می‌کند و اگرچه دلایل کامل الشیبی را در تأیید این مطلب می‌نویسد، اما در ابتدا به نقل از علی الوردی ابن سبأ را شخصیتی ساختگی می‌داند[۱۱]. از جمله مباحث باب سوم کتاب، تأثیر واقعه کربلا در جناح‌بندی شیعه است. نویسنده در تأیید این دیدگاه که شیعه به‌عنوان یک مذهب از واقعه کربلا شکل گرفت چنین می‌نویسد که شیعه علی پیش از فاجعه کربلا در سال 61ق فرقه یا فرقه‌های شیعی نبودند بلکه تنها یاران و موالیان یا حزب بودند[۱۲]. وی سخنش را به کلامی از سعد اشعری ختم می‌کند که در آن مقصود از کلمه «فرقه» در عهد امام علی(ع) را جماعتی از مردم دانسته است[۱۳].
نویسنده در ابتدای پنجمین باب کتاب مهم‌ترین فرق شیعه تا امروز را سه فرقه زیدیه، اثناعشریه و اسماعیلیه دانسته است؛ و می‌گوید هر کدام از این سه فرقه دو اختلاف ظاهری و حقیقی با یکدیگر دارند؛ وجه ظاهری یعنی چگونگی ارتباط آن‌ها به‌وسیله ائمه (چند واسطه) با پیامبر(ص) و اختلاف حقیقی یعنی چگونگی معارضه این سه فرقه با حاکمان است [۱۴]. سپس به معرفی هرکدام از این سه فرقه پرداخته است و از چگونگی پیدایش هرکدام سخن به میان آورده است. در این بخش از کتاب به معرفی زید بن علی، اساتید، علت خروجش و زندگی وی تا شهادتش پرداخته است[۱۵]. در ادامه به حکومت زیدیه و فرق منشعب از آن، ارتباط آنان با اهل‌بیت(ع)، ارتباط آنان با رافضه، بررسی تفکر و ایده‌های زیدیه و ارتباط آنان با معتزله آمده است[۱۶].
در آخرین باب کتاب نیز در سه فصل تفکرات سیاسی زیدیه، طبقات رجال مذهبی و اصول اعتقادی زیدیه مورد مطالعه قرار گرفته است. امام زیدی احمد بن سلیمان تصریح کرده است که زیدیه فرقه ناجیه است. البته او مشخص نکرده که این وصف بر کدام‌یک از فرقه‌های سه‌گانه زیدیه تطبیق می‌کند. نویسنده خلاصه سخن آن‌ها در اثبات این ادعا را این می‌داند که زیدیه از کتاب، سنت، اجماع و عقل جدا نمی‌شود بلکه با این حجت‌های چهارگانه ملازم است[۱۷]. زیدیه یمن به دو فرقه مطرفیه و حسینیه تقسیم می‌شود که در آخرین صفحات کتاب به معرفی آن‌ها پرداخته شده است[۱۸].
وضعیت کتاب
فهرست مطالب در انتهای کتاب ذکر شده است. در پاورقی‌های کتاب مستندات مطالب و ارجاعاتی برای مطالعه محققین ذکر شده است.
پانویس
- ↑ ر.ک: مقدمه، ص17
- ↑ ر.ک: مقدمه، ص9-8
- ↑ ر.ک: مقدمه، ص15-13
- ↑ ر.ک: همان، ص16
- ↑ ر.ک: همان
- ↑ ر.ک: متن کتاب، ص27
- ↑ ر.ک: همان
- ↑ ر.ک: ولوی، علی‌محمد، ص54-53؛ متن کتاب، ص35-34
- ↑ ر.ک: متن کتاب، ص44
- ↑ ر.ک: همان، ص54-53
- ↑ ر.ک: همان، ص80-84
- ↑ ر.ک: همان، ص205
- ↑ ر.ک: همان، ص206
- ↑ ر.ک: همان، ص277
- ↑ ر.ک: همان، ص296-277
- ↑ ر.ک: همان، 299-330
- ↑ ر.ک: همان، ص422-421
- ↑ ر.ک: همان، ص429-422
منابع مقاله
- مقدمه و متن کتاب.
- ولوی، علی‌محمد، «بررسی تأثیر تحولات سیاسی دوره خلفای راشدین بر ایجاد برخی عقاید کلامی»، پایگاه مجلات تخصصی نور: علوم انسانی دانشگاه الزهرا(س)، پاییز و زمستان 1374، شماره 15 و 16، صفحه 53 تا 64؛ به آدرس اینترنتی:
http://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/45082