تفسير القرآن العظيم (ابن أبي‌حاتم)
| نام کتاب | تفسیر القرآن العظیم |
|---|---|
| نام های دیگر کتاب | مسندا عن رسول الله صله الله علیه و سلم و الصحابة و التابعین |
| پدیدآورندگان | طیب، اسعد محمد (محقق)
ابن ابی‌حاتم، عبدالرحمن بن محمد (نويسنده) |
| زبان | عربی |
| کد کنگره | BP 93/5 /الف2ت7 |
| موضوع | تفاسیر اهل سنت - قرن 4ق. |
| ناشر | مکتبة نزار مصطفی الباز |
| مکان نشر | ریاض - عربستان |
| سال نشر | 1419 هـ.ق یا 1999 م |
| کد اتوماسیون | AUTOMATIONCODE2024AUTOMATIONCODE |
تفسير القرآن العظيم معروف به «تفسير إبن أبى حاتم»، تفسيرى مأثور به زبان عربى، شامل تمامى سوره‌ها مى‌باشد. إبن أبى حاتم تفسير خود را بر اساس روايات رسيده از رسول الله(ص) و صحابه و تابعان بنا نهاد و كمال دقت را در اسناد و منابع روايى خود به خرج داد و از اين‌رو تفسير وى مورد توجه همگان قرار گرفت. جلال الدين سيوطى مى‌نويسد: «كتاب ابن جرير طبرى ارزشمندترين و گران‌سنگ‌ترين تفسيرهاست، پس از او، ابن ابى حاتم...مى‌باشد و همه آنها مستند به صحابه و تابعان و پيروان آنان است» ...[۱]
در تفسير وى روايات معتبرى يافت مى‌شود كه آنها را در جاى ديگرى نمى‌توان يافت. ابن ابى حاتم، محتواى تفاسير پيش از خود را (از جمله، تفسيرهاى سعيد بن جبير و مقاتل بن حيان و غيره) در درون تفسيرش جاى داد و اگر او نبود، اين آثار از ميان رفته بود.تفسير او را منبع سرشار و قابل اعتمادى براى مفسران پس از وى، در همه ادوار، دانسته‌اند.
بغوى (متوفاى 516ق)، ابن كثير (متوفاى 774ق)، شوكانى و ديگران در تفاسير خود، از وى بهره فراوان برده‌اند. جلال الدين سيوطى (متوفاى 911ق) مى‌گويد: «تفسير او را در الدر المنثور تلخيص كرده‌ام».
ابن تيمية در مجموع الفتاوى، ابن حجر عسقلانى در فتح الباري و ديگران در كتابهاى خود مقدار زيادى از روايات وى را نقل نموده‌اند.
روش تفسيرى
وى در وصف و بيان روش تفسير خود مى‌نويسد: «كوشيدم تا اين تفسير را با صحيح‌ترين آثار سلف صالح فراهم سازم. نخست آثار منقول از پيامبر اكرم(ص) را جداگانه آوردم و كسى را با او همراه نساختم. سپس به تفاسير منقول از بزرگان صحابه پرداختم و در پى آن، تفاسير تابعان را آورده‌ام و موارد وفاق و اختلاف آنان را يادآور شدم».
ابن ابى حاتم در تفسير هر آيه، به روايات مأثور (منقول) پيرامون هر يك پرداخته و در صورت اختلاف متن، تحت عنوان‌هاى «وجه دوم»، «وجه سوم» و... آنها را مطرح كرده و اقوال را به‌گونه‌اى منظم و جدا از هم آورده است.
ايشان هرگز به مسائل جنبى نپرداخته است به همين جهت، تفسيرى كاملاً مبتنى بر نصوص وارده مى‌باشد و چيزى با آن آميخته نشده است. از اين‌رو در اين تفسير به‌طور پراكنده تنها آياتى كه درباره آنها رواياتى نقل شده، تفسير شده است.
ابن ابى حاتم تفسير خود را (پس از تسميه) چنين آغاز مى‌كند: «الحمدلله رب العالمين و صلي الله على محمد خاتم الأنبياء و على آله أجمعين...» و روشن است كه اين شيوه، روش ارادتمندان به خاندان نبوت است. وى شافعى مذهب است اما همانند شيعه به خاندان نبوت ابراز ارادت مى‌كند؛ از جمله ذيل آيه 56 سوره احزاب «إنّ الله و ملائكته يصلون على النبي...» ...[۲]: از پيامبر(ص) روايت مى‌كند كه فرمودند: بگوييد: «اللهم صلي على محمد و على آل محمد، كما صلّيت على إبراهيم و على آل إبراهيم. إنك حميد مجيد. و بارك على محمد و آل محمد، كما باركت على إبراهيم و آل إبراهيم، إنك حميد مجيد» ...[۳]
در ذيل آيه 33 سوره احزاب شأن نزول آن را در مورد پنج تن آل عبا از عائشه و ام‌سلمه نقل مى‌نمايد و نيز ذيل آيه 214 سوره شعراء: «و أنذر عشيرتك الأقربين» روايت «و يكون خليفتي في اهلي» را درباره حضرت على(ع) آورده است ...[۴]و ذيل آيه 219 شعراء: «و تقلبك في الساجدين» نيز شاخصه عقيدتى مكتب تشيع (ناآلودگى نياكان معصومين) را مطرح مى‌سازد و به دو طريق از ابن عباس (در تأويل آيه) روايت مى‌كند كه: پيامبر(ص) پيوسته در اصلاب انبيا جابه‌جا مى‌شد تا مادر او را زائيد» ...[۵]
طبرى با آنكه هم‌عصر ابن ابى حاتم بوده، هيچيك از اين روايات را در تفسيرش نياورده و شايد به آن دست نيافته است و اين برترى ابن ابى حاتم و گستردگى اطلاعات وى را مى‌رساند.
روش تحقيق محقق
تفسير ابن ابى حاتم در شكل جديد خود با تحقيق اسعد محمد طيب، انجام گرفته است. اين تفسير به‌طور كامل يافت نشد، مقدارى از ابتداى سوره فاتحه تا آخر سوره رعد و از سوره مومنون تا پايان سوره عنكبوت، به‌دست آمده و بقيه آن از تفاسير ديگر تكميل شده است.
محقق محترم اساس كار خود را بر نسخه خطى كه تصوير آن در دانشگاه ام القرى موجود بود بنا نهاد. وى مراحل تحقيق خود را به اين طريق بيان مى‌كند: 1-تكميل نواقص نسخه خطى از نسخه‌هاى محقق و مجزا. 2-مسند كردن احاديث مرفوع با كمك تفاسير عبدالرزاق، سفيان ثورى و مجاهد. 3-مشخص نمودن ارزش حديث و اثر با استفاده از منابع معتبر. 4-جمع‌آورى روايات مفقود، از تفسير با كمك تفسير ابن كثير، درّ المنثور، فتح الباري ابن حجر و فتح القدير شوكانى.
پاورقى‌هايى شامل ذكر منابع احاديث و اظهار نظر برخى مفسرين توسط محقق انجام گرفته است.
محقق پس از مقدمه‌اى كوتاه در اهميت تفسير به شرح حال مختصرى از مؤلف شامل زندگى‌نامه، خصوصيات و فضائل، سفرهاى علمى، شاگردان، اقوال علماء درباره وى و مصنفات ايشان مى‌پردازد. پس از آن شيوه كار خود را توضيح مى‌دهد.
نسخه حاضر
نسخه حاضر تفسير با ملحقات در 13 جلد (شامل 11 جلد تفسير و 2 جلد فهرست‌هاى گوناگون) توسط كتابخانه نزار مصطفى در عربستان سعودى در سال 419ق 1999م چاپ دوم را به خود ديده است. اين نسخه در قطع وزيرى، شامل سه مقدمه از ناشر، محقق و مؤلف مى‌باشد. تصويرى از برخى مجلدات نسخه خطى نيز ابتداى جلد اول ارائه شده است. مجلدات مختلف آن خالى از فهرست مطالب مى‌باشد امّا در مجلدات فهرست‌ها به‌طور مجموع آمده است.
پانويس
منابع مقاله
- مقدمه و متن كتاب.
- دائرة المعارف بزرگ اسلامى، زير نظر كاظم موسوى بجنوردى، ج2، ص637.
- تفسير و مفسران، آیت‌الله معرفت، ج1، ص389 و ج2، ص179.
پیوندها
مطالعه کتاب تفسیر القرآن العظیم در پایگاه کتابخانه دیجیتال نور