مجاز القرآن
| نام کتاب | مجاز القرآن |
|---|---|
| نام های دیگر کتاب | |
| پدیدآورندگان | ابوعبیده، معمر بن مثنی (نويسنده)
سزگین، فواد (محقق) |
| زبان | عربی |
| کد کنگره | BP 83/1 /الف2م3 |
| موضوع | قرآن - صرف و نحو
قرآن - مجاز قرآن - مسایل ادبی |
| ناشر | مکتبة الخانجي |
| مکان نشر | قاهره - مصر |
| سال نشر | |
| کد اتوماسیون | AUTOMATIONCODE2036AUTOMATIONCODE |
معرفى اجمالى
مجاز القرآن، از آثار ارزنده ابوعبيده معمر بن مثنى تيمى (متوفاى 210ق) است كه در آن برخى از كلمات و آيات قرآنى را از آغاز تا انجام به ترتيب، به‌صورت لغوى و ادبى تفسير كرده است. از عنوان «مجاز القرآن» چنين پنداشته مى‌شود كه مقصود ابوعبيده مجاز در برابر حقيقت است؛ درحالى‌كه هرگز چنين نيست و او معناى بلاغى مجاز را اراده نكرده، بلكه معناى لغوى مجاز را اراده كرده و مقصود او تفسير لغوى و توضيح واژگان و عبارات قرآنى است كه به نظر ايشان لازم است شرح شود. اين اثر را شرق‌شناس مشهور، دكتر محمد فؤاد سزگين - متولد 24 اكتبر 1924م، بتليس (تركيه) - براى دريافت درجه دكترا، تصحيح و با افزودن مقدمه و تعليقات همراه با مقدمه‌اى از استاد علامه امين خولى منتشر كرده است. كتاب حاضر از آثار بسيار سرنوشت‌ساز در پژوهش‌هاى قرآنى، به‌ويژه در زمينه تفسير ادبى و لغوى شمرده مى‌شود كه در تاريخ علم تفسير نيز تأثير مثبتى گذاشته است.
ساختار
اين كتاب، تقسيم به بخش و فصل و درس و مانند آن نشده و توضيحات لغوى و ادبى بر طبق نظم موجود در آيات قرآنى و به ترتيب سوره‌ها بيان شده است.
گزارش محتوا
در باره روش و محتواى اين اثر چند نكته گفتنى است:
- استاد علامه امين خولى، استاد تفسير و ادبيات عربى دانشكده ادبيات دانشگاه قاهره - در مقدمه‌اش كه آن را در استامبول، صفر 1374ق، نوشته - يادآور شده است كه در نظر داشتم كه از استاد دكتر فؤاد سزگين بنويسم كه اين كتاب را منتشر كرده و از جهاد علمى او و اينكه از بهترين روش‌هاى علمى براى تحقيق اين اثر بهره برده و شخصيت قوى و استقلال او و نقشه و عملكرد تحقيقى او را در اين كتاب ذكر كنم، ولى ترسيدم تواضع او مرا شرمنده سازد و او جوانى است كه تواضع بسيار دارد و من دوست دارم كه او اين تواضع را براى هميشه حفظ كند و راه و روش عالمان را ادامه دهد. جلد اول «مجاز القرآن» را به‌طور كامل مطالعه كردم و ملاحظاتى را بر آن نوشتم و به دكتر سزگين نشان دادم و او برخى را پذيرفت و جبران كرد و برخى را مورد مناقشه قرار داد... هرچند بسيارى از اين ملاحظات مربوط به چاپ است، به‌خصوص كه بين ناشر كه در تركيه است و چاپ‌كننده كه در مصر است، بُعد مكانى وجود دارد، ولى اين ملاحظات مانع از آن نيست كه با اطمينان خاطر، بگويم كه اين جوان اساس روش علمى‌اش درست است و اصول تحقيق علمى متون را به‌خوبى درك مى‌كند [۱]
- مصحح محترم - دكتر محمد فؤاد سزگين - در مقدمه مفصل و عالمانه‌اش كه مشخصات نگارش آن را معين نكرده است، با بيان توضيحى در باره كتاب و زندگى نويسنده و مقام و منزلت علمى او، تأكيد كرده است كه ابوعبيده از كسانى بود كه عمرى طولانى يافت و در دوره او اصول و بنيان‌هاى علوم اسلامى، مانند تفسير، حديث و فقه تشكيل شد و او در اين فعاليت علمى و فرهنگى مشاركتى فعال داشت و در موضوعات مختلف به نگارش پرداخت و كتاب‌هايى پديد آورد [۲]
- همان‌طوركه استاد امين خولى يادآور شده [۳]، دكتر فؤاد سزگين گاه به نقد مطالب نويسنده هم پرداخته و در پاورقى، مطالبى ادبى - انتقادى نوشته است (به‌طور مثال ر. ك.: همان، ج 1، ص 105، پاورقى 3 و ص 118، پاورقى 2 و ص 242، پاورقى 1).
- مصحح محترم، نسخه‌هاى خطى مورد استفاده را معرفى كرده و تصويرهايى نيز از صفحات اول يا آخر آن آورده و مشخصات منابعى را كه در پاورقى‌ها به آن استناد كرده و نامش را به‌صورت مختصر آورده نيز بيان كرده است [۴]
- بنا بر تحقيق يكى از استادان ادبيات فارسى و عربى، ابوعبيده مجاز را در معناى عامّ به كار برده و به اعتقاد او هر چه كه بتواند در فهم معانى قرآن و در تعبير قرآن ما را كمك و هدايت كند و راهى را بنماياند كه بتوان به درك قرآن رسيد، مجاز است و روى همين اصل... مجاز به تعبير ابى‌عبيده اعمّ است از مجازى كه علماى بلاغت گفته‌اند... شيوه ابوعبيده در كتاب «مجاز القرآن» كه سعى كرده آيه‌اى را به آيه ديگر شرح كند و در صورت امكان، گاه حديثى براى تأييد معنا بياورد و گه‌گاه شعرى از شاعران عرب نيز به‌عنوان شاهد مثال استفاده كند و يا سخن خود را به گفته فصحاى عرب و خطباى معروف و امثال و اقوال آنان مؤكّد سازد، در كتاب «تلخيص البيان في مجازات القرآن» شريف رضى (متوفاى 406ق) مشاهده مى‌شود. شريف رضى در اين كتاب به همان روش ابوعبيده، عمل كرده و آيه آيه از سوره‌هاى قرآنى را مورد بحث قرار داده و معانى مجازى و بلاغى آيات را توضيح داده است [۵]
- جناب فؤاد سزگين، تصحيح اثر حاضر را به‌عنوان پايان‌نامه دكترايش انجام داده است [۶]
- بر طبق پژوهش يكى از اهل نظر، تبحر ابوعبيده در حديث و تفسير و لغت از نوشته‌هايش نمايان است... ابوعبيده، تكرار كلمات را در آيات، كه براى تأكيد مى‌باشد، همه را از مقوله مجاز دانسته است... ولى سيد رضى در كتاب «تلخيص البيان في مجازات القرآن»، مجاز را به معناى بلاغى آن به كار برده و آن را قسيم حقيقت دانسته؛ درصورتى‌كه مجاز در نظر ابوعبيده چيزى است كه ما را به درك الفاظ قرآنى راهنمايى مى‌كند... [۷]
- مصحح محترم در پايان، فهارس فنى متعددى (1. فهرس الشعراء؛ 2. القوافي؛ 3. الأعلام؛ 4. اللغات المشروحة من الأبيات و غيرها؛ 5. الأحاديث و الأمثال) براى كتاب حاضر تنظيم كرده و آورده است [۸]
پانويس
- ↑ مجاز القرآن، ج 1، مقدمه، ص 6 - 7
- ↑ همان، ج 1، مقدمه ص 9 - 14
- ↑ همان، ج 1، مقدمه ص 7
- ↑ ر. ك.: همان، ج 1، ص 21 - 50
- ↑ مقاله «مجاز القرآن ابى‌عبيده معمر بن المثنى و تاثير آن در كتب بلاغى»، نوشته دكتر سيد محمد علوى مقدم، منتشرشده در نشريه مطالعات اسلامى، شماره 20، پاييز 1355ش، ص 120
- ↑ ر. ك.: همان، ج 1، مقدمه، ص 21
- ↑ مقاله «مقايسه مجاز القرآن ابوعبيده و تلخيص البيان سيد رضى»، نوشته دكتر سيد محمد علوى مقدم، منتشرشده در نشريه پژوهش‌هاى نهج البلاغه، شماره 6، زمستان 1381 و بهار 1382ش، ص 154 - 155
- ↑ ر. ك.: همان، ج 2، ص 319 - 453
منابع مقاله
1. مجاز القرآن، ابوعبيده معمر بن المثنى التيمي، عارضه بأصوله و علق عليه محمد فؤاد سزگين، مؤسسة الرسالة، الطبعة الثانية 1401ق.
2. پژوهش‌هاى نهج البلاغه (فصلنامه)، بنياد نهج البلاغه تهران، مدير مسئول: سيد جمال‌الدين دين‌پرور، سردبير: دكتر منصور پهلوان شماره 6 زمستان 1381 و بهار 1382.
3. مطالعات اسلامى (نشريه)، وابسته به دانشكده الهيات و معارف اسلامى دانشگاه مشهد شماره 20 پاييز 1355ش.(مدير مسئول اين دوره معلوم نيست).