صورة الأرض
| نام کتاب | صورة الأرض |
|---|---|
| نام های دیگر کتاب | کتاب صوره الارض |
| پدیدآورندگان | ابن حوقل، محمد بن حوقل (نويسنده) |
| زبان | عربی |
| کد کنگره | G 93 /الف2ص9 |
| موضوع | ایران - جغرافیا - متون قدیمی تا قرن 14
جغرافیا - متون قدیمی تا قرن 14 کشورهای اسلامی - جغرافیا - متون قدیمی تا قرن 14 |
| ناشر | دار صادر |
| مکان نشر | بیروت - لبنان |
| سال نشر | 1938 م |
| کد اتوماسیون | AUTOMATIONCODE2248AUTOMATIONCODE |
معرفى اجمالى
صورة الارض يا همان «المسالك و الممالك» اثر ابن حوقل، ابوالقاسم محمد بن حوقل نصيبى، يكى از منابع اساسى و معتبر دانش جغرافيا و تا حدودى جغرافياى تاريخى به شمار مى‌رود. اين كتاب به زبان عربى و متعلق به قرن چهارم هجرى است. اغلب مورخان و جغرافى‌دانان و پژوهشگران به عنوان مأخذ مهم بدان نگريسته و در تحقيقات خود از آن بهره برده و به مطالب آن استناد كرده‌اند.
ساختار
كتاب مشتمل بر دو جزء است. در جزء اول كشورها و شهرهايى مسير مسافرت نويسنده تا عراق و در جزء دوم شهرهاى ايران از خوزستان تا ماوراء النهر به ترتيب ذكر شده است. شيوه نگارش كتاب همانند آثار جغرافيايى پيش از آن است.
گزارش محتوا
ابن حوقل در اين كتاب به گزارش سفرهاى خود پرداخته كه مى‌توان مسير مسافرت وى را چنين ترسيم كرد: آفريقاى شمالى، اسپانيا و مرزهاى جنوبى صحرا، مصر و نواحى شمالى قلمرو اسلام يعنى ارمنستان و آذربايجان، جزيره (بين النهرين)، عراق، خوزستان و فارس.
حدود سرزمين‌هاى اسلام بنابر آنچه در«صورة الارض» آمده چنين است:
«بلاد اسلام بر حسب طول از مرز فرغانه آغاز مى‌شود و تا خراسان و جبال و عراق و ديار عرب تا سواحل يمن ادامه مى‌يابد و مسافت آن حدود پنج ماه (راه) است و بر حسب عرض از كشور روم آغاز مى‌گردد و تا شام و جزيره و عراق و فارس و کرمان تا سرزمين منصوره بر كناره درياى فارس ادامه مى‌يابد و مسافت آن چهار ماه است».
مؤلف همانند ديگر جغرافى‌دانان كلاسيك تقريبا همّ خود را مصروف شرح بلاد اسلام به‌ويژه ايران مى‌كند اما در موارد خاصى از قلمرو جهان اسلام فراتر مى‌رود. وى در ميان كليه جغرافى‌دانان كلاسيك نخستين كسى است كه به امور مغرب آشناست. در اين كتاب همچنين به شرح حال بزرگان، پادشاهان، توانگران و نيز برخى وقايع تاريخى و اجتماعى اشاره شده است.
در مورد خليج فارس، ابن حوقل صريحاً به گفتگو پرداخته و يكى از فصول كتاب را به درياى فارس اختصاص داده است. وى در هزار سال پيش علّت تسميه خليج فارس را چنين شرح داده است: «درياى فارس خليجى از بحر محيط در حدّ چين و شهر واق است و اين دريا از حدود بلاد سند و کرمان تا فارس امتداد دارد و از ميان ساير ممالك به نام فارس ناميده شده است؛ زيرا فارس از همه اين كشورها آبادتر است و پادشاهان آنجا در روزگاران قديم سلطه بيشتر داشتند و هم‌اكنون به همه كرانه‌هاى دور و نزديك اين دريا مسلط‌اند و در همه بلاد ديگر كشتى‌هايى كه در درياى فارس حركت مى‌كنند و از حدود مملكت خود خارج مى‌شوند و با جلال و مصونيت برمى‌گردند همه متعلق به فارس هستند.»
ابن حوقل علاوه بر استفاده از كتابهاى جغرافى كه در دسترس داشته، از مشهودات خود نيز در تأليف كتاب سود جسته و در موارد لازم تحقيق و استقرا كرده است. خود وى روش كارش را چنين شرح مى‌دهد: «درباره وضع شهرها و نواحى از مسافران و وكيلان بازرگانان بسيار مى‌پرسيدم و كتابهاى بسيارى را كه در اين زمينه نوشته شده بود مى‌خواندم، و چون كسى را كه به گمان من راست گفتار و آگاه بود مى‌ديدم از وى مطلبى را كه به‌درستى آن اعتقاد داشتم مى‌پرسيدم امّا به نادرستى آن مطلب پى مى‌بردم و گوينده را نيز در سخنانى كه مى‌گفت نادان مى‌يافتم. سپس اين سخنان را با قول سومى مطابقت مى‌دادم و به آرا و عقايد گوناگون متضاد برمى‌خوردم و همين سبب بود كه انديشه مسافرت به شهرها و اقاليم را در من استوار ساخت».
از مآخذ و نيز از نوشته‌هاى ابن حوقل درمى‌يابيم كه وى «مسالك و ممالك» اصطخرى را با تغييرات و افزوده‌هايى به‌ويژه در بخشهاى عراق و ارمينيه و ماوراء النهر پايه كار خود قرار داده و در تنظيم كتاب از روش پيشنيان پيروى كرده و كتابى دقيق و مفصل با توضيحاتى درباره نقاط مهم فراهم آورده است.
شرح سرزمين‌ها و شهرها و بيان مسافات در اين كتاب، ازدقت كافى برخوردار است اما نقشه‌هاى كتاب كه ابن حوقل آنها را تصوير كرده و به كتاب خود منضم نموده است نبايد بيانگر دقيق سرزمين‌ها و درياهاى موصوف انگاشته شود.
نكته‌هاى اقتصادى كه در اثر ابن حوقل آمده، كاملاً تازه و ابتكارى است. وى به كالاهاى قيمتى و كمياب كمتر از محصولات اساسى كشاورزى و صنعتى اهميت مى‌دهد و در هر فرصت وضع اقتصادى خاصى را نسبت به زمانى معين يا نسبت به معيارى معلوم مورد مطالعه قرار مى‌دهد.
اثر ابن حوقل از حيث زبان فارسى نيز حائز اهميت است، زيرا واژه‌ها و نام‌هاى فارسى بسيارى در آن آمده است. البته با تمام اين ويژگى‌ها، اين كتاب از نقص و كاستى مبرّا نيست چنانكه برخى چون حاجى خليفه و ديگران بر آن خرده گرفته‌اند.
وضعيت كتاب
كتاب فاقد فهرست است. محقق كتاب اختلاف نسخ و توضيح برخى الفاظ را در پاورقى اثر آورده است.
منابع مقاله
- مقدمه و متن كتاب
- مقدمه و متن كتاب دائرة المعارف بزرگ اسلامى، جلد سوم، مدخل ابن حوقل، صص 381-384.
- كراچكوفسكى، ايگناتى يوليانوويچ، تاريخ نوشته‌هاى جغرافيايى در جهان اسلامى، ترجمه‌ابو القاسم‌پاينده، صص 160-167.