الأمالي مع كتابی ذيل الأمالي و النوادر
| نام کتاب | الأمالی |
|---|---|
| نام های دیگر کتاب | "النوادر"
"ذیل الامالی" "الـتنبیه مع اوهام ابیعلی فی امالیه" |
| پدیدآورندگان | هلل، صلاح بن فتحی (محقق)
جلیمی، سید بن عباس (محقق) قالی، اسماعیل بن قاسم (نويسنده) بکری، عبدالله بن عبدالعزیز (نويسنده) |
| زبان | عربی |
| کد کنگره | PJA 3974 /الف8 |
| موضوع | احادیث اهل سنت
ادبیات عربی - قرن 4ق. - مجموعهها قالی، اسماعیل بن قاسم، ۲۸۸ - 356ق. الامالی - نقد و تفسیر |
| ناشر | مؤسسة الکتب الثقافیة |
| مکان نشر | بیروت - لبنان |
| سال نشر | 1422 هـ.ق یا 2001 م |
| کد اتوماسیون | AUTOMATIONCODE10180AUTOMATIONCODE |
معرفى اجمالى
كتاب الامالى مع كتابى ذيل الامالى و النوادر، به زبان عربى، هر سه، تأليف ابوعلى، اسماعيل بن قاسم بن عيذون قالى، مشهور به ابوعلى قالى(288 - 356ق)، در موضوعات مختلف تفسير، حديث، لغت، تاريخ و... است.
به دنبال اين هر سه نوشتار كه در يك جلد گرد آمده، كتاب«التنبيه على اوهام القالى فى اماليه»، نوشته ابوعبيد عبدالله بن عبدالعزيز بن محمد بكرى گنجانده شده است.
ابو على قالى، به دعوت حاكم اموّى اندلس در سال 328ق، به نزد او رفت و در آن‌جا به تعليم و تأليف پرداخت. او، در مقدمه‌ى اثر آورده كه امالى را در همين دوره، در قرطبه، روزهاى پنج‌شنبه هر هفته، در مسجد جامع«زهرا مباركه»، از حفظ بر شاگردانش املاء مى‌كرده است.
ساختار
چند صفحه اول(7 صفحه)، توسط آقايان صلاح بن فتحى هلل و سيد بن عباس جليمى كه محققين اثر هستند، نگارش يافته است، سپس متن اصلى امالى كه از دو جزء تشكيل يافته است[۱] و بعد ذيل امالى[۲] و سپس كتاب نوادر[۳] قرار گرفته است و در آخر، متن كتاب«التنبيه على اوهام القالى فى اماليه» از ابوعبيد بكرى ذكر شده است[۴].
هيچ‌كدام از نوشته‌هاى ياد شده داراى باب‌بندى و فصل‌بندى خاصى نمى‌باشد.
گزارش محتوا
در مقدمه، محققين، اول، از اهميت كتب امالى و نوادر نزد علماء، ازجمله آنچه ياقوت حموى در«معجم الادباء» آورده، سخن مى‌گويند و به اين سخن ابن خلدون استشهاد مى‌نمايند: «اصول متن ادب و اركان آن، در چهار ديوان است؛ «ادب الكاتب» ابن قتيبة، «الكامل» مبرد، «البيان و التبيين» جاحظ و«نوادر» ابوعلى قالى و بقيه از اينها تبعيت نموده و فروع اين آثار شمرده مى‌شوند.» و دوم، شرح حال و اثر مؤلف را به‌طور مختصر بيان مى‌كنند و در قسمت بعدى، به معرفى كتاب امالى مى‌پردازند و خاطرنشان مى‌كنند كه ابوعلى قالى در اين اثر، همان راه علماى سلف را ادامه داده و اين نوع از امالى، مجموعه‌اى نامنظم از روايات گوناگون دينى و ادبى است و بيشتر به جنبه‌هاى لغوى عنايت دارد و اساس كار مؤلفين آنها، شرح و توضيح واژگان ناآشنا و دشوار است و در ادامه، در مورد اهميت اين اثر مى‌گويند: اين اثر، مجموعه‌اى عظيم از شرح آيات قرآن كريم و احاديث نبوى، اخبار و لطايف ادبى، گزيده‌هاى شعرى و امثال و حكم همراه با شرح مواد و توضيح لغوى است.
قسمت بعدى مقدمه محققين، به معرفى اثر ابوعبيد بكرى پرداخته است و در آخر، محققين، از ويژگى‌هاى اين طبع و روش خود صحبت مى‌كنند.
كتاب الامالى
نخستين بخش‌هاى اين اثر، چند آيه قرآن است كه در آنها، لغاتى دشوار به كار رفته و حتى قرائت آنها نيز به اختلاف ذكر شده است، از جمله آيه«ما نَنسخ مِن آيةٍ او نُنسها»[۵] است. مؤلف، ضمن بيان معناى كلمه «نساء»، به موضوع«نسىء» نيز كه سنتى جديد در ميان مردم حجاز براى اصلاح تقويم قمرى يا جابه‌جا كردن ماه‌هاى حرام بوده، اشاره كرده است.
مؤلف، در مجموعه‌ى اين اثر بيش از هفتاد آيه را مطرح مى‌كند؛ از جمله آيات«و اذ قَتلتُم نفساً فادارئتُم فيها»[۶]، «اذ تحسونهم باذنه»[۷]، «انّ الله كان على كل شىء حسيباً»[۸]، «و هو شديد المحال»[۹]، «و اذا السماء كشطت»[۱۰] و... و به همين روش، به شرح لغات يا نكات لغوى و ادبى آنها مى‌پردازد.
سپس به بررسى چند حديث نبوى پرداخته است، مانند كلام منقول از پيامبر(ص) در وصف ابر(سحابه) كه در جمع اصحاب خود گفتند و آنها از فصاحت رسول خدا به شگفت آمدند. قالى، واژه‌هاى اين حديث را به تفصيل شرح داده. وى، به شرح لغات و نكات بيش از 50 حديث، با همين روش، پرداخته است.
و بر همين سياق، به نقل كلمات قصار، اشعار و امثال و خطبه‌ها، همراه با شرح واژه‌هاى آنها پرداخته است، مانند گفتار ضرار در باره‌ى حضرت امير المؤمنين(ع) درحضور معاويه، برخى كلمات قصار و مواعظ بليغ امير مؤمنان(ع) و ديگر مشاهير عرب و غير عرب و قصايد و اشعار دشوار، مانند قصيده ابى صفوان اسدى و شرح آن و...
ذيل الامالى
ابو على قالى، پس از كتاب امالى، مجالس ديگرى را نيز به همين شيوه املاء كرد كه به نام«ذيل الامالى» معروف و منتشر شده است. در«ذيل الامالى»، 11 آيه قرآن را كه در آنها لغات دشوار به كار رفته يا داراى نكته لغوى و ادبى بوده، بيان نموده است و به چند حديث نبوى(9حديث) نيز پرداخته است.
و بر همين سياق، به نقل كلمات قصار، اشعار و امثال و قصايد و خطبه‌ها، همراه با شرح واژه‌هاى دشوار آنها همت نهاده است، ازجمله قصيده ابن احمر، مرثيه زياد اعجم در خصوص مغيرة بن مهلب، سؤال معاويه از دغفل در رابطه با قبايل عرب، ابيات ابوعتاهيه در رابطه با مرگ، قصيده سيار بن مبيرة، قصيده مسعود بن وكيلى، حجاج و اعرابى فصيح و...
كتاب النوادر
ابو على قالى، رساله‌اى ديگر به همان شيوه با نام«نوادر» نگاشت و در آن، اشعار و خطب مهم را نقل و شرح كرده است. كتاب، با اخبار عروة بن حرام و عفراء و شرح داستان آنها شروع مى‌شود و در ادامه، از امثال و اقوال عرب، نهار نزد عرب، كلام حضرت امير المؤمنين(ع) در مورد ايمان و يقين و زهد و عدل و... سخن به ميان آمده است.
آنچه در پايان بايد به آن توجه كرد اين است كه قالى بغدادى در نزد بزرگ‌ترين استادان ادب عربى و حديث و قرآن مانند زجّاج، اخفش، ابن دريد، ابن انبارى و ابن قتيبه درس خوانده و ميراث علمى آنان را به اندلس انتقال داده و در اين كتاب پيوسته به آموخته‌هاى خويش از آنان استناد جسته است. ابوعلى قالى، در شرح واژگان، بيشتر به سخنان لغويان برجسته، به‌ويژه اصمعى، ابن دريد و ابن انبارى استناد مى‌كند؛ به‌گونه‌اى كه تقريباً هيچ صفحه‌اى از اين اثر را نمى‌توان يافت كه نام يكى از اين دانشمندان در آن نيامده باشد.
التنبيه على اوهام ابى على فى اماليه
رواج و رونق امالى سبب شد كه محققان، ضمن بررسى آن، به برخى خطاها و كاستى‌هاى آن نيز پى ببرند، مثل نسبت دادن شعرى از يك شاعر به شاعر ديگر، نياوردن نام شاعر، تغيير غير دقيق شعر با جمله‌اى ادبى و گاه دريافت نادرست معناى آن و ناقص آوردن برخى عبارات.
اين نكته نيز تذكر داده شده است كه گاهى، براى فهم بهتر مقصود شاعر، بهتر بوده كه بيت‌هاى پيشين و پسين شعر نيز آورده مى‌شد؛ ازاين‌رو، ابوعبيد بكرى، ضمن تأكيد بر مقام ادبى ابوعلى قالى كتاب«التنبيه على اوهام ابى على فى اماليه» را در توضيح همين موارد نگاشته است.
وضعيّت كتاب
در مورد اثر فوق، يك نسخه خوب و دقيق يافت شده بود كه در مصر يك هيئت از ادباى آن ديار، آن را تصحيح و با نسخ ديگر مقابله نمودند و مقدمه و حاشيه‌هايى در رابطه با شرح بعضى از كلمات دشوار و غريب و مشخص نمودن گويندگان ابيات، بر آن افزودند و اختلافات بين نسخ كتاب را هم بازگو نمودند. اين نسخه را محقق اثر، انتخاب كرده و تمام حواشى چاپ مصر را در پاورقى با رمز«ط» آورده و ثبت نموده است.
يكى از ويژگى‌هاى اين اثر كه توسط محققين صورت گرفته اين است كه براى هر فقره از كتاب عنوان خاصى انتخاب و ميان«[]» قرار داده شده و براى هر فقره عدد خاصى درج گرديده است كه «امالى» از شماره 1 تا 1728، «ذيل الامالى» از شماره 1 تا 347 و«نوادر» از شماره 1 تا 111 مى‌باشد.
در پايان كتاب، فهرست‌هاى زير ذكر شده است:
1. فهرست آيات قرآنى؛
2. فهرست احاديث نبوى؛
3. فهرست قافيه‌هاى شعرى؛
4. فهرست جزء اول از كتاب امالى؛
5. فهرست جزء دوم از كتاب امالى؛
6. فهرست موضوعات«ذيل الامالى»؛
7. فهرست موضوعات«النوادر».