الفرج بعد الشدة
الفرج بعد الشدة تأليف قاضى ابوعلى محسن بن على تنوخى (327-384ق) به زبان عربى نگاشته است. در كتاب به داستان‌هايى پرداخته شده كه موضوعش فرج بعد از شدت است و دعاهايى نيز در اين باب ذكر شده است. تنوخى كه نوع «گشايش» را با احوال ناخوش خود مناسب مى‌ديد، به جمع‌آورى داستان‌هايى با موضوع ياد شده پرداخت. هم‌چنين هدف نويسنده ذكر تأثير رفتار انسانى و اخلاقى قهرمانان داستان‌هايش در رهايى آنها از مشكلات است.
| الفرج بعد الشدة | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | شالجی، عبود (مصحح) تنوخی، محسن بن علی (نويسنده) |
| عنوان‌های دیگر | کتاب الفرج بعد الشدة |
| ناشر | دار صادر |
| مکان نشر | بیروت - لبنان |
| چاپ | 1 |
| موضوع | داستانهای عربی - قرن 4ق. نثر عربی - قرن 4ق. |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 5 |
| کد کنگره | PJA 3910 /ف4 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
ساختار
در ابتداى اثر مقدمه و ترجمه مفصلى درباره مؤلف، از محقق كتاب «عبّود الشالجى» آمده است. متن كتاب مشتمل بر پنج جزء و چهارده باب است كه هر جزء يك الى پنج باب را دربر دارد. در مجموع 492 حكايت در كتاب آمده است.
گزارش محتوا
حكايت‌هاى كتاب براى بسيارى از نويسندگان و شعرا و اهل ذوق كه بعد از اين قرن زندگى كرده‌اند، مايه الهام بوده و بسيارى در آثار خود حكايات آن را نقل به مضمون كرده‌اند. كتاب در منظر برخى، كتابى كامل بوده و مقبول و مرغوب است و خواننده از خواندنش لذت مى‌برد، برخى نيز به خاطر طولانى بودن و آوردن موارد غير الزامى آن را باعث ملالت مى‌دانند.
باب‌هاى نخستين كتاب به ابتلاى پيغمبران و برگزيدگان و صبر ايشان بر بلا و مواظبت بر دعا اختصاص يافته و پر از آيات قرآنى و احاديث و ادعيه مناسب است. سپس در شرح حال كسانى كه به غضب سلطان گرفتار شده و كسانى كه از حبس و اسارت رهائى يافته، و آنها كه پس از خوابى بشارت دهنده به گشايش رسيده‌اند نوشته است.
نويسنده جزئيات مهمى از ضعف خلافت عباسى و تغييرات ناگهانى و سريع دستگاه وزارت را از قول وزراى دوران كه مستقيماً با سياست روز در تماس بوده‌اند نقل كرده است. در چند باب آخر گاهى از قول ساكن اهوازى و تاجر بغدادى به وقايع مضحك و حوادث عجيب و غريب با خلاصى‌هاى اتفاقى معجزآسا بر مى‌خوريم. در واقع در اين داستان‌ها در زمينه‌هاى پر مخاطره، گرداب وحشت و ترس در كنار بهشت امن و عدالت، موفقيت شيرين و دل چسب در قرب شكست تلخ زهرآگين و شجاعت و بى‌باكى در جوار ترس قرار گرفته است. صحنه وقوع بيشتر حوادث بغداد، كوفه، بصره، اهواز، و مراكز مهم ديگر است.
جلد پنجم كتاب مجموعه‌اى از اشعار برگزيده است كه ظاهراً رابطه‌اى با مفهوم گشايش داشته‌اند.
«الفرج بعد الشدة» تنها نام كتاب نيست، بلكه يكى از «انواع ادبى» در ادبيات عرب به شمار مى‌آيد كه تنوخى نيك مى‌شناخته است. سه نفر، تأليفاتى به همين نام داشته‌اند؛ نخستين آنها ابوالحسن على بن محمد مداينى است كه فقط پنج يا شش ورق جمع آورد و نام آن را «فرج بعد الشده و الضيق» نهاد. دومى ابوبكر عبدالله بن محمد، معروف به ابن ابى الدنيا است كه به جمع اخبار و احاديث در توكل و صبر بر بلا و مواظبت بر دعا و نظاير آن همت گماشت و بيست ورق از اين دست گرد آورد. نفر سوم قاضى ابى الحسين عمر بن محمد ابن يوسف الازدى است كه بيشتر مطالب مداينى را با مطالبى از خود همراه تعداد قليلى ابيات مناسب در پنجاه ورق به همان نام جمع كرد.
برترى كتاب تنوخى به تأليفات مشابهش بر كسى پوشيده نيست و دربرگيرنده مطالب ديگر كتب، البته كامل‌تر از آنهاست. ساده و روانى متن كتاب يكى از امتيازات بسيار خوب كتاب است.
از سه كتابى كه قبلا با همين نام تأليف شده در كتاب استفاده شده است و از كتب ديگرى نيز مانند: الآداب الحميده والاخلاق النفيسه ابى جعفر طبرسى، الاغانى ابى فرج اصفهانى، الوزراء والكتّاب ابى عبدالله محمد بن عبدوس الجهشيارى آورده شده است. در برخى موارد هم تنها نام مؤلفش را نوشته و نامى از كتاب به ميان نياورده است. هم‌چنين از اساتيدى مثل ابى‌بكر محمد بن يحيى و ابى الفرج على بن حسين اصفهانى و ابى عمر الزاهد كه اجازه نقل اخبار داشته نقل خبر كرده است.
وضعيت كتاب
ترجمه فارسی الفرج در ميانه‌هاى سده 7ق به دست سديد‌الدين عوفى و نيز به دست حسين بن اسعد دهستانى صورت گرفت. نسخه موجود را محقق كتاب از نسخه‌هاى قديمى موجود در كتاب‌خانه‌هاى مختلف جمع‌آورى كرده و با تصحيح و تعليق‌هاى خود كامل كرده است.
فهرست مفصلى از اسماء اشخاص، جغرافى، عمرانى و كتب و مراجع در پایان كتاب آورده شده است. محقق در پاورقى‌ها، مصادر كتاب را ضبط كرده و كلمات دشوار را شرح داده است.
منابع مقاله
- مقدمه محقق و متن كتاب
- مصفا (كريمى)، امير بانو فرج بعد الشده و جوامع الحكايات، مجله يغما، خرداد 1351، شماره 285.