تاریخ ایران
تاريخ ايران كه نخست در 1915 به چاپ رسيد و هنوز در دانشگاه‌هاى خارج تدريس مى‌شود و از منابع سودمند دانش‌جويان دانشگاه‌هاى داخلى به شمار مى‌رود، نمونه‌اى از تاريخ نگارى استعمارى است و به رويدادهاى گذشته اين سرزمين از دوران باستان تا 1930 ميلادى مى‌پردازد و همه دوره‌هاى تاريخى را از قديم‌ترين روزگاران تا زمان معاصر بر پايه روايت‌هاى مورخان شرق و غرب و آثار كشف شده در بر دارد و از اين رو، مى‌توان آن را جامع‌ترين و كامل‌ترين نوشته در اين زمينه دانست.
| تاریخ ایران | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | فخرداعی گیلانی، محمدتقی (مترجم) سایکس، سر پرسی مولزورث (نويسنده) |
| ناشر | افسون |
| مکان نشر | تهران - ایران |
| سال نشر | 1380 ش |
| چاپ | 7 |
| شابک | 964-7341-2-4 |
| موضوع | ایران - تاریخ ایران - تاریخ - قاجاریان، 1193 - 1344ق. |
| زبان | فارسی |
| تعداد جلد | 2 |
| کد کنگره | DSR 109 /س2ت2 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
ساختار
كتاب سايكس، يكى از صدها نوشته تاريخى به شمار مى‌رود كه به كوشش مأموران سياسى - نظامى بيگانه نوشته و در قالب دو جلد (نود فصل و يك مقاله پايانى) عرضه شده است. شيوه تاريخ نويسى سايكس، تازه است؛ زيرا وى در شرح حال شاهان و وضع دربارهاى آنان، از آوردن افسانه‌ها و خطابه‌هاى تاريخى و چيزهايى مانند آنها كمابيش خوددارى مى‌كند و بيشتر به نقل رويدادهاى برجسته و مهم روزگار آنان مى‌پردازد. افزون بر اين، گاهى به انگيزه بهره گيرى عملى از تاريخ، ميان حوادث رابطه‌اى معنوى اثبات مى‌كند و با توجه به اينكه خودش از كارشناسان نظامى جنگ آزموده بوده است، به رغم بيشتر تاريخ نويسان كه به رويدادهاى خرد جنگى نپرداخته‌اند، آيين صف آرايى، چاره انديشى‌هاى نظامى، طرز حملات و به كار گيرى جنگ‌افزارهاى (آلات حرب) گوناگون را شرح مى‌دهد و علل شكست‌ها و پيروزى‌ها را روشن مى‌سازد. از ديگر ويژگى‌ها يا تازگى‌هاى كتاب، مباحث ادبى، فنى و اجتماعى آن است.
اگرچه نويسنده در ذكر خوبى‌ها و ويژگى‌هاى برجسته ايرانيان مى‌كوشد، از نقد صريح كمبودها و عيب‌هاى آنان به ويژه رفتار طبقه‌هاى بالا و حكومت‌هاى ناصالح و دولت‌هاى خودسر، پرهيز نمى‌كند.
گزارش محتوا
نخستين فصل‌هاى كتاب، به جغرافياى ايران و بابل و ايلام مى‌پردازد و ديگر فصل‌هايش، مسائلى را از پديده‌هاى اجتماعى اين سرزمين در بر دارد. عادات و اخلاق و قانون‌ها و آيين‌هاى رايج در ميان مردم و دربار، ويژگى‌هاى ارتش و جايگاه زنان، زبان و ادبيات و دين و فرهنگ مردم، معمارى و پيشه و هنر به ويژه هنرهاى زيباى ايرانيان و...، از اين مسائلند. نويسنده دين و فرهنگ باستانى ايران را مهم مى‌شمرد و از اين رو، در فصل ويژه‌اى بدان پرداخته است. اين فصل از مذهب زرتشت (زردشت)، پيامبر باستانى ايرانيان سخن مى‌گويد و درباره تأثير پذيرى آن از مذهب تورانيان و تأثيرش بر مذهب يهود شرح مى‌دهد. پژوهش‌هاى نويسنده درباره آثار باستانى به ويژه ويرانه‌هاى پرسپليس و پاسارگاد و فنون باستانى ايران نيز بسيار سودمند و ستودنى است.
شرح احوال ايرانيان قديم و اخلاق و ويژگى‌هاى ملى آنان مانند مهمان نوازى و بخشندگى و بلند نظرى و روايت‌هايى از صنايع و هنرها و نبوغ صنعتى و تمدن ساز آنان و باز شمارى و ستايش رجال و بزرگان ايرانى، از درون‌مايه‌هاى ديگر بخش‌هاى جلد يكم اين كتاب به شمار مى‌رود.
ستايش كورش كبير را كه نويسنده خود سه بار به آرامگاه او رفته است، از بخش‌هاى پرآوازه كتاب سايكس بايد دانست. وى خود را آريانى (آريايى) مى‌داند و از اين رو، آن پادشاه بزرگ را دارنده خصال برجسته‌اى مى‌داند كه هر آريايى مى‌تواند بدانها مباهات كند. شرح احوال پيامبر گرامى اسلام(ص) كه از بخش‌هاى پايانى جلد يكم شمرده مى‌شود و شمارش خصال نيكوى على بن ابى‌طالب(ع) و نسبت دادن ويژگى‌هاى ستودنى بدان حضرت و ولايت پذيرى مردمان ايران از او نيز، از پاره‌هاى خواندنى و تأثير گذار اين اثر است.
جلد دوم كتاب كه از دوره ذهبى اسلام (فصل پنجاهم) آغاز مى‌شود، گزارش‌هاى تاريخى نويسنده را از روزگار پنجمين خليفه عباسى (170 ه / 786 م) تا دوران حكومت پهلويان در بر دارد و به رويدادهاى 1930 ميلادى مى‌انجامد. اگر چه نويسنده در اين جلد نيز به اصل «موجز گويى» پاى‌بند است و احوال شخصيت‌هاى برجسته خاندان عباسى و رويدادهاى روزگار آنان را با همين روش گزارش مى‌كند، درباره تطور منطقى يا انقلاب ادبى عصر مأمون كه خود موضوعى درخور پژوهش و كامل كننده عصر زرين اسلامى است، از شرح و بسط رويدادها خوددارى نمى‌كند و مطالب و نكته‌هاى بسيار دقيق و يگانه‌اى در اين باره مى‌آورد.
انحطاط خلافت و تجديد استقلال ايران، ظهور تركان سلجوقى، برافتادن امپراطورى سلجوقيان، ادبيات ايران پيش از حمله مغولان و آمدن مغولان به خاک ايران، درون‌مايه گزارش‌هاى اين بخش از كتاب است. نويسنده در اين فصل‌ها از سخنوران و نويسندگان و حكيمان ياد مى‌كند و درباره ادبيات و معمارى ايران در روزگار چيرگى مغول بر اين سرزمين سخن مى‌گويد. ياد كردى از عرفا و صوفيان و آثار تاريخى و شاه‌كارهاى معمارى دوره مغول و صنعت كاشى كارى، ظرف سازى، نقاشى، قالى بافى و فلز كارى، در فصل‌هاى 61 تا 65 كتاب ديده مى‌شود. او مى‌گويد پيش‌رفت ايرانيان در كشيدن صورت گل‌ها، شكل‌هاى هندسى و نقشهاى در هم عربى، ما را مديون خود ساخته است؛ چنان‌كه بسيارى از نقشهاى پرده‌ها، كاغذهاى ديوارى و شمارى از ديگر توليدات كارخانه‌هاى امروزى انگلستان، از نقشهاى قالى‌هاى ايرانى برگرفته شده‌اند.
او هم‌چنين پس از آوردن تاريخچه‌اى از دوران پيدايى و سلطنت تيموريان، صفويان، افشاريان، زنديان، قاجاريان و پهلويان، در فصل‌هاى دراز دامنى به بيدارى ايرانيان و برپايى انقلاب مشروطه و كش‌مكش‌هاى داخلى در اين باره مى‌پردازد و رويكرد شاه ايران را به نخستين جنگ جهانى بازگو مى‌كند. به گفته وى، بر اثر نبود ساختار سياسى و ضعف و فساد قاجاريان، هرج و مرج در جامعه فراگير شد. رشوه گيرى در آن روزگار رواج يافت و حاكمان به اندازه‌اى زبون و ناصالح شدند كه ايرانيان به جنبش مشروطه خواهى دست زدند و آن را به سرانجام رساندند.
درگيرى‌هاى روس و ترك در غرب ايران و برافتادن روسيه و محاصره شيراز و شكست خوردن قشقايى‌ها و وضع ايران پس از جنگ جهانى نخست، در فصل‌هاى بعدى همين جلد گزارش مى‌شوند. نويسنده در مقاله پايانى خود به قرارداد پوتسدام (1911)، نشستن رضا خان بر تخت شاهى و چگونگى فرمان‌روايى او و روابطش با انگلستان اشاره مى‌كند.
كتاب سايكس به گفته مترجم محترم، در بر دارنده سرگذشت بيش از سيزده سده از تاريخ ايران بر پايه روايت‌هاى مورخان شرق و غرب و آثار كشف شده است.
وضعيت كتاب
اگر چه سايكس براى نوشتن بخش يكم اين اثر از منابع دست دوم غير فارسى سود جسته و اين كار از ارزش كتاب وى كاسته، بخش دوم آن (تاريخ معاصر) بر پايه ديده‌ها و تجربه‌هاى شخصى خودش نوشته شده است و به همين دليل از بخش نخست مهم‌تر مى‌نمايد. او براى گرد آورى مدارك و اسناد اين كتاب سال‌ها رنج برد و بسيار كوشش كرد و كمابيش همه منابع قديم و جديد رومى، يونانى، سريانى، ارمنى و عربى و... جز كتاب‌هاى دو سده گذشته را ديد و از چشم خرده بين خود گذراند. او هم‌چنين با 25 سال زيستن در ايران و رفتن به جاهاى گوناگون آن به‌ويژه منطقه‌هاى شرقى و جنوبى آن و آشنايى با آيين‌ها و عادات و آثار و يادگارهاى ايرانى، اطلاعات سودمندى درباره اين سرزمين فراچنگ آورد. ابزارهاى گرد آورى او نيز در سنجش با وسايل اطلاعاتى ديگر ايران شناسان و سياحان، از دقت و مصونيت بيشترى برخوردار بوده است.
62 تصوير و عكس 49 سرلوحه بسيار نفيس و مهم كه هر يك از آنها از ديد تاريخى و علمى، بسيار سودمند مى‌نمايد، در گوشه و كنار اين كتاب گنجانده شده و نمايه كسان و جاى‌ها در پايان هر يك از جلدها آمده است. پانوشت‌هاى كتاب نيز افزون بر توضيحات معنايى و تاريخى مترجم محترم، شكل لاتين نام‌هاى افراد را در بر دارد و منابع و اسناد كتاب و نقشهاى بزرگ درباره ايران و فهرست عكس‌هاى كتاب، در جلد دوم آن عرضه مى‌شود. به گفته مترجم، چاپ سوم اين اثر رويدادها را تا 1309 خورشيدى (1930 م) گزارش مى‌كند و نويسنده مى‌خواسته است كه در چاپ چهارم، گزارشى را از كنفرانس تاريخى تهران (انجمن سران سه دولت بزرگ دوست و متفق) بدان بيفزايد.
منابع مقاله
متن كتاب.
مقدمه مترجم كتاب.
يزدانى، سهراب (مرداد و شهريور 1366)، «تاريخ معاصر ايران به روايت ژنرال سايكس»، نشر دانش، شماره 41.