شرح توحيد الصدوق

شرح توحید الصدوق

نام کتاب	شرح توحید الصدوق
نام های دیگر کتاب	التوحید. شرح
پدیدآورندگان	قاضی سعید قمی، محمدسعید بن محمدمفید (نويسنده) حبیبی، نجفقلی (مصحح)
زبان	عربی
کد کنگره	‏BP‎‏ ‎‏129‎‏ ‎‏/‎‏الف‎‏2‎‏ ‎‏ت‎‏9027
موضوع	ابن بابویه، محمد بن علی، 311 - 381ق. التوحید - نقد و تفسیر احادیث شیعه - قرن 4ق.
ناشر	وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات
مکان نشر	تهران - ایران
سال نشر	1415 هـ.ق
کد اتوماسیون	AUTOMATIONCODE1249AUTOMATIONCODE

معرفى اجمالى:

«شرح التوحيد الصدوق» نوشتۀ عالم ربانى قاضى سعيد محمد بن محمد مفيد قمى از اعلام قرن 11و 12 قمرى، شرحى است بر رسالۀ توحيد مرحوم صدوق كه مولف در آن به گرد آورى احاديث مربوط به توحيد و آنچه كه به آن مرتبط است، يعنى صفات، اسماء و افعان ضمن 67 باب الهى پر داخته است. اين رساله به نامهاى «التوحيد، توحيد صدوق و توحيد ابن بابويه» معروف است. بر اين رساله شروح متعددى نوشته شده است اما يكى از بهترين شروح، شرح قاضى سعيد است. شرح قاضى به خاطر عمق و سعه پژوهش در محتواى روايات و معارف شيعه مورد استفاده و استناد علما قرار گرفت. حضرت امام خمينى در غالب كتابهايشان از اين كتاب استفاده نموده اند. ايشان در همين رابطه مى فرمايند «هو (كتاب شرح توحيد صدوق) من اعظم مصنفات ذلك المعارف و ارفع كتب الشيعه فى المعارف و ليس عندنا منه الا الجزء الثالث الذى استعدت لزيادته بعد ما شرعت فى تلك المسودات.[1]»

مولف بر اساس سيطرۀ علمى كه بر آثار عرفانى داشته، توانسته است از اين آثار براى شرح روايات معرفتى بهترين استفاده را نمايد. او از آثار شيخ اكبر همچون فصوص و فتوحات و از مفاتح الغيب قرنوى و شرح آن مصباح الانس و شروح فصوص استفاده نموده است و به جرئت مى توان گفت كه قاضى سعيد يكى از بزرگان عرفاى شيعه است و كمتر كسى همچون او توانسته است از روايات معرفتى شيعه رمز گشائى كند.

ساختار كتاب

قاضى سعيد در جلد اول اين اثر به شرح احاديث بابهاى اول و دوم كتاب توحيد صدوق پرداخته و به ارائه ديدگاههاى مختلف و نقد و بررسى آنها مبادرت ورزيده است. موضوعات مختلف فلسفى و كلامى مرتبط با موضوع را متعرض گشته و از مشربهاى ذوقى و عرفانى و به ويژه تاويل احاديث طبق يافته هاى خويش بهره هاى فراوانى برده است. وى در كنار تمسك به آيات قرآنى و احاديث معصومان(ع) به سخنان بسيارى از متقدمين و متاخرين استناد مى جويد. يكى از معضلات و نقايص اثر حاضر آن است كه شارح در مواردى احاديث را نقل به معنا نموده و لفظ و عبارت اصلى حديث را ذكر نمى نمايد. با آنكه ظاهر عبارت موهم آن است كه وى عين عبارت حديث را نقل كرده است. در اثر حاضر از امورى كه بسيار مورد توجه مولف است، پرداختن به مبحث صفات الهى و تلاش در جهت رد ديدگاه كسانى است كه به عينيت صفات با ذات يا زيادت صفات بر ذات قائلند. وى در اثبات نظريه خويش به احاديث فراوانى استناد مى نمايد.

قاضى سعيد در صفات حق قائل است: اثبات صفات مقتضى آن است كه آنها زائد بر ذات باشند، لذا معنى ندارد كه براى حضرت حق اثبات اوصاف نماييم. بلكه كمال توحيد سلب صفات از اوست و معناى الله عالم انه ليس بجاهل و معناى الله حى انه ليس بميت است. او اين حرف را به استاد ملا رجبعلى تبريزى نسبت داده است. او در ذيل روايات متعددى از اين كتاب اين نظريه را متذكر شده و گاه با رواياتى به آنها استناد مى كند.

از ديگر موضوعات مورد توجه شارح، موضوع اسرار عبادات است كه ايشان در اين موضوع به پيروى از طريقۀ محى الدين عربى در «الفتوحات المكيه» روى آورده و مطالب فراوانى از آن اقتباس نموده و علاوه بر آن به احاديث معصومين(ع) نيز استناد جسته است.

از جمله مسائل مهمى كه قاضى سعيد به شرح و حل آن اقدام نموده مساله معراج پيامبر اكرم (ص)، معاد و موضوعات مرتبط با آن است كه ايشان در اين رابطه به آيات قرآنى، احاديث معصومين و يافته هاى عرفانى خويش استناد جسته و از فتوحات مكيه ابن عربى و كلمات سلير عرفاى بزرگ بهره مى گيرد.

قاضى سعيد تاليف جلد دوم را حدودا از سال 1095 آغاز نموده و در محرم 1099 به اتمام رسانده است. او در اين جلد به شرح احاديث بابهاى سوم تا بيست و هفتم توحيد صدوق پرداخته و نهايت تلاش خويش را در حل معضلات احاديث و تفسير و توضيح آنها مبذول داشته است. در اين مجلد موضوعاتى از قبيل: معناى واحد و توحيد و موحد، تفسير قل هو الله احد، معناى توحيد و عدل، نفى جسميت و صورت از بارى تعالى، رويت خداوند، قدرت و علم حق تعالى، صفات ذات و صفات افعال، معناى عين و اذن و لسان در مورد خداوند، معناى رضا و سخط الهى و. .. مورد بحث و بررسى واقع شده است.

جلد سوم شرح توحيد صدوق آخرين مجلد از اين اثر است كه در دسترس قرار دارد و از گفتار شارح چنين بر مى آيد كه اين كتاب جلد چهارمى هم داشته و صاحب الذريعه گفته كه آن را در کرمانشاه ديده است. تاريخ شروع تاليف جلد سوم دقيقا مشخص نمى باشد اما از قبل از سال 1103 تا 8 رمضان سال 1107 هجرى به طول انجاميده است.

مرحوم قاضى سعيد در اين مجلد به شرح احاديث ابواب بيست و هشتم تا چهل و يكم كتاب «التوحيد» پرداخته است. وى در اين مجلد از ترتيب ابواب كتاب التوحيد عدول كرده است. اما در نسخه حاضر در برنامه، محقق ملتزم به رعايت ترتيب ابواب كتاب بر حسب التوحيد بوده است.

شارح در باب اول اين مجلد به بيان معناى اصطلاحات «سرمد، دهر، زمان» و نيز برخى اصطلاحات عرفا نظير «زمان عقلى، زمان مثالى و زمان حسى» پرداخته است. در باب دوم (باب 29 التوحيد) به دفاع از ديدگاه خويش در باب اشتراك لفظى صفات مشترك بين خالق و مخلوق پرداخته و تمام صفات را به سلب نقيض ارجاع داده است. وى قبل از شرح احاديث اين باب ديدگاههاى مختلف را در باب اسماء و صفات يادآور ميشود و از كسانى كه صفات مشترك بين خالق و مخلوق را مشترك لفظى مى دانند، نه مشترك معنوى با عنوان «طائفۀ محقّه» ياد مى كند و ديدگاه ايشان را مبتنى بر روايت امام محمد باقر(ع) كه دربارۀ صفات خداوند نقل شده، مى داند. قال الامام(ع): هل هو عالم قادر الا انه وهب العلم للعلماء و القدره للقادرين.

بهترين مباحثى كه در باب سوم (باب 30 التوحيد) اين مجلد مطرح است، كلام الله و كيفيت آن و ديدگاههاى فرق مختلف كلامى در اين باره و نيز روش اهل بيت(ع) دربارۀ قرآن، بحث ار ايمان و حقيقت آن و. .. مى باشد.

در باب چهارم (باب 31 التوحيد) به بيان معناى «بسم الله الرحمن الرحيم» با استناد به احاديث پنج گانه پرداخته است. مباحث ساير ابواب كتاب عبارتند از: بيان ديدگاههاى مختلف دربارۀ حروف تهجى و مخارج آنها، بررسى حروف جمل و حساب حروف مذكور، ادله توحيد صانع و ذكر برخى صفات خداوند، بحث از اب و ابن و روح القدس (اقانيم سه گانه مسيحيان) كه بين هاشم بن الحكم و جائليق مسيحى صورت گرفته است، بحث از حجب و سرادقات به طور تفصيلى، تفسير احاديث مشكله در باب عظمت خداوند متعال، لطف خداوند و. ...

نكاتى دربارۀ تصحيح

1- مصحح محترم از ميان نسخ متعدد جلد اول شرح توحيد صدوق، سه نسخه را برگزيده، به روش گزينش موردى مبادرت به تصحيح متن كرده است و آنچه را ناصواب دانسته، به عنوان نسخه بدل در حاشيه آورده است. در مقدمه آمده است كه پس از اتمام طبع كتاب نسخۀ نفيسى با تعليقات حكيم مولى على نورى به دست وى رسيده كه متاسفانه نه به مشخصات نسخۀ اخير و دليل نفاست آن اشاره كرده و نه به مشخصات آن نسخ متعدد و دليل گزينش اين سه نسخۀ برگزيده. با توجه به اينكه از جلد دوم شرح توحيد صدوق قاضى سعيد، نسخه اى به خط شارح در دست است[2]و با عنايت به اينكه از وفات شارح كمتر از 310 سال گذشته است، اينكه آيا نسخۀ خطى مصنف از جلد اول باقى مانده است يا نه، قابل تحقيق است. هرچند دو نسخه از سه نسخه مورد اعتماد مصحح از نسخ مورد اجازه شارح بوده است. بنابر اين مناسب بود عكس صفحات ابتدا و انتهاى نسخه همراه با اجازه نامه هاى شارح در اول كتاب آورده مى شد. ارزش اجازه نامۀ نسخه اول به ويژه از آن روست كه چه بسا ممكن است كمكى كند به شناخت محشى مهدى نام كتاب كه غالبا گستاخانه بر قاضى سعيد تاخته است.

2- بر متن مصحح كتاب چهار نوع حاشيه مشاهده مى شود:

• حواشى مختصر و معدود شارح كه با علامت «منه» مشخص است.

• حواشى يكى از شاگردان شارح با نام مهدى، داراى اجازۀ روايى از شارح و غالبا در نقض آراء خاص شارح.

• حواشى مختصر حكيم مولى على نورى بر صد صفحۀ اول كتاب كه مجموعا در دوازده صفحه انتهاى كتاب آمده است.

• نسخه بدلها و تعليقه هاى مصحح كتاب كه مصروف نشانى مصادر به كار رفته در متن است.

3- آيات و روايات با اعراب كامل و حروف مشخص درج شده اند، هكذا اعلام و اسامى كتب با حروفى متمايز از متن مشخص شده اند و براى مطالب كتاب عناوينى از جانب مصحح برگزار شده اند. متن با قواعد جديد كتابت تزئين شده و نسبتا كم غلط است.

4- مصحح در يافتن مصادر اقوال فراوانى كه شارح به نقل آنها مبادرت كرده، زحمت فراوانى متحمل شده است. نشانى آيات، روايات، اشعار، اقوال برگرفته از عناوينى از قبيل بعض العرفاء، بعض اهل المعرفه، قيل و مانند آنها، ارجاعات شارح به مطال گذشته يا آينده، در پاورقى به اسلوب علمى ارائه شده و از امتيازات اين چاپ به شمار مى آيد. گاهى بعضى لغات دشوار متن نيز توضيح داده شده است. با توجه به تلخيص اقوال منقول از جانب شارح و عدم ذكر گوينده يا كتاب به طور صريح، يافتن مصادر اصلى كارى ساده نبوده است. اما با وجود زحمت فراوان مصحح، موارد متعددى از متن بدون ذكر مصادر اصلى اقوال، رها شده است؛ براى نمونه:

• روايات منقول از امير المومنين(ع) در صفحات 174 و 541 استخراج نشده است.

• قول فارابى در صفحۀ 131.

• قول شيخ الرئيس منقول از شفا، صفحۀ 205.

• قول منقول از اخوان الصفا صفحۀ 540.

• قول افلاطون در صفحات 131 و 572.

• قول ارسطو در صفحۀ 131.

• قول شيخ يونانى در صفحۀ 131.

• شعر عربى صفحات 173 و 174.

• قول بعض العرفاء صفحۀ 174 و بعض ارباب المعرفه در صفحۀ 196 و 201.

• قول منقول از حكمت متعاليه در صفحۀ 82.

• اقوال منقول از قاطبه الحكماء و طائفه من العرفاء و جمهور الحكماء الهند در صفحۀ 568 از مصادر اصلى.

5- مصحح محترم كتاب در مقدمه، در ذكر اساتيد قاضى سعيد، به حق ملا عبدالرزاق لاهيجى را به عنوان قاضى سعيد به رسميت نشناخته است.[3]اما در حاشيه كتاب در ذيل حاشيۀ مهدى كه به شارح اعتراض كرده، آورده است: «اقول: فى هذا الكلام تعريض للشارح حيث قرء عند مولى محسن الفيض الكاشانى و عبدالرزاق اللاهيجى و هما من تلامذه صدرالدين الشيرازى و هو محيى مراسم الحكمه الحقه فكيف طعن باستاذ استاذه؟»[4] ظاهراً نام عبدالرزاق لاهيجى در حاشيۀ فوق مى بايد حذف شود.

6- از مزاياى كتاب، هشت فهرست فنى آن است. فهرست آيات، روايات، احاديث، امكنه، اعلام، كتب، مصادر كتب، موضوعات كتاب و از همه مهمتر فهرست مفردات فنيه و افكار رئيسه كه در استفاده از مضامين مختلف كتاب بسيار كارساز است.

7- اين كتاب نخستين جلد از مجموعه مصنفات قاضى سعيد قمى است. بى شك مجلدات دوم و سوم شرح توحيد مجلدات بعدى اين مجموعه خواهد بود. ظاهراً اين انتخاب به دليل اهميت وافر اين كتاب در بين آثار قاضى سعيد است. شرح توحيد مهمترين و مفصلترين و احتمالاً مجلدات اخير آن آخرين آثار وى به شمار ميآيد.

8- شروح توحيد صدوق عبارتند از:

• انس التوحيد فى شرح التوحيد، از محدث جزايرى، سيد نعمت الله (م1112)

• شرح امير على نايب الصدراه قم

• شرح فارسى مولى محمد باقر بن محمد مومن سبزوارى (م1090)[5]

كه هيچ يك تا كنون به زيور طبع آراسته نشده اند. بى شك شرح توحيد قاضى سعيد قمى برترين شروح صدوق به شمار مى آيد و احياى آن در حكم احياى يكى از آثار عرفانى روايى سلف صالح به حساب مى آيد.

9- مناسب بود موارد اقتباس قاضى سعيد از مصنفات فيض كاشانى در وافى، حق اليقين، محجه البيضاء، اصول المعارف و مانند آن مشخص شود و در احاديث مشابه شرح قاضى سعيد با شرح اصول كافى صدرالمتالهين مقايسه گردد و در آراى متفرد فلسفى به آثار ملا رجبعلى استناد گردد. ضمناً مقايسۀ موارد مشابه آثار قاضى سعيد با يكديگر بسيار مفيد است. براى مثال ارجاع بحث اسرار الفرائض شرح توحيد الصدوق به كتاب اسرار العبادات همو كه پيشتر به چاپ رسيده است، يا ارجاع بحث معراج شرح توحيد الصدوق به رسالۀ الحديقه الورديه فى السوانح المراجعيه از خود او.

10- كتاب فاقد مقدمه تحليلى مطالب است. اگر چه مصحح محترم به واسطۀ عدم انتشار آثار قاضى سعيد از اين باب عذر خواسته و اين مهم را تا انتشار كامل مجموعۀ مصنفات قاضى سعيد تاخير انداخته، اما ظاهراً تحليل آراى شارح بر مبناى همين جلد نيز ميسور بود و «الميسور لا يسقط بالعسور».

مصحح فاضل شرح توحيد الصدوق، در دو تصحيح ديگرش شرح دعاء الصباح و شرح دعاى جوشن كبير حكيم سبزوارى نيز از ارائۀ مقدمۀ تحليلى خود دارى كرده است. شيوه اى كه او در مقدمه بر رساله شيخ الاشراق پيش گرفته بود، مى بايست در سه تصحيح بعدى وى نيز به كار گرفته مى شد. ارزش نگارش مقدمۀ تحليلى قطعاً كمتر از تصحيح متن نيست و انتشار متون تصحيح شده بدون مقدمه تحليلى مطالب از مصححين عادى پذيرفته نيست چه برسد به اساتيد محترم كه مى بايست كار ايشان سرمشق ديگران واقع شود.

نسخه شناسى

نسخه حاضر در برنامه كه جلد اول از شرح توحيد الصدوق، نوشتۀ قاضى سعيد قمى است داراى نسخ خطى متعددى است نظير:

1- نسخۀ كتابخانۀ عمومى آیت‌الله مرعشى نجفى در قم به شمارۀ 293.

2- نسخۀ كتابخانۀ مجلس شوراى اسلامى، تهران به شمارۀ 4871.

3- نسخۀ كتابخانۀ مركزى دانشگاه تهران به شمارۀ 597.

نسخۀ حاضر در برنامه با استفاده از نسخ خطى فوق با تصحيح و حواشى آقاى نجفقلى حبيبى با جلد گالينگور (جلد اول 877 صفحه، جلد دوم 919 صفحه و جلد سوم 711 صفحه) براى نخستين بار در سال 1415 ه‍-.ق توسط موسسه چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى تهران منتشر گرديده است.

منابع مقاله كتابشناسى

1- مجلدات كتاب شرح توحيد صدوق

2- مقدمۀ محقق

3- دايره المعارف تشيع، جلد 12

4- مقاله منزلت فلسفى قاضى سعيد، آيين پژوهش شمارۀ 32

[1] التعليقة على الفوائد الرضوية، ص 128.

[2] سيد محمد مشكوه، مقدمه كليد بهشت، قاضى سعيد قمى، ص7.

[3] مقدمه دكتر حبيبى بر جلد اول شرح توحيد الصدوق، ص 7.

[4] همان، ص 118.

[5] الطهرانى، الذريعه، ج15، ص154.

وابسته‌ها

قاضی سعید قمی، محمدسعید بن محمدمفید (نويسنده)

حبیبی، نجفقلی (مصحح)

التوحيد / نوع اثر: کتاب / نقش: نویسنده

التوحید در بیان یگانگی خداوند / نوع اثر: کتاب / نقش: نویسنده

ترجمه کتاب توحید شیخ صدوق / نوع اثر: کتاب / نقش: نویسنده

اسرار توحيد

شرح توحید الصدوق

پیوندها

مطالعه کتاب شرح توحید الصدوق در پایگاه کتابخانه دیجیتال نور