بازتاب مرآت الصفای خاقانی در ادب فارسی

بازتاب مرآت الصفای خاقانی در ادب فارسی
پدیدآوران	باقریان موحد، سید رضا (نویسنده)
ناشر	سخنوران
مکان نشر	تهران
سال نشر	1392
چاپ	اول
شابک	‎3‑67‑6150‑600‑978
موضوع	خاقانی شروانی، بدیل بن علی، 520-595ق -- نظیره‌سازی -- نظیره‌سازی -- شعر فارسی -- مجموعه‌ها
زبان	فارسی
تعداد جلد	1
کد کنگره	PIR ۴۸۸۸/ن۶ب۲ ۱۳۹۲

بازتاب مرآت الصفای خاقانی در ادب فارسی به کوشش سید رضا باقریان موحد (متولد 1353ش)، پژوهشگر ادبی؛ گزیده‌ای از اشعاری است که در طول تاریخ ادبیات فارسی در استقبال از قصیدۀ شینیه خاقانی سروده شده است. این اثر با بررسی حدود دویست دیوان چاپی و پنجاه نسخۀ خطی، 160 قصیدۀ استقبالی از این قصیدۀ گرانسنگ خاقانی شروانی را گردآوری کرده که گنجینه‌ای از تعابیر و مضامین عرفانی و تعلیمی محسوب می‌شود و نشان‌دهندۀ تأثیر عمیق این قصیده بر شاعران فارسی‌زبان از دیرباز تاکنون است.

ساختار

این کتاب در چهار بخش اصلی (بخش اول: کلیات، بخش دوم: فهرستی از شینیه‌های قبل و بعد از خاقانی، بخش سوم: متن کامل قصاید شینیه، بخش چهارم: پژوهشی در قافیه‌های قصاید شینیه) تشکیل شده است.

گزارش کتاب

کتاب «بازتاب مرآت الصفای خاقانی در ادب فارسی» به کوشش سید رضا باقریان موحد، مجموعه‌ای ارزشمند از اشعاری است که در استقبال از قصیدۀ مرآت الصفای خاقانی شروانی، معروف به قصیدۀ شینیه، سروده شده‌اند. خاقانی شروانی (520-595ق) از برجسته‌ترین شاعران فارسی‌زبان است که با طبع قوی و فکر بلند خود به لقب «حسّان العجم» مفتخر گشت. قصیدۀ مرآت الصفا از مشهورترین قصاید این شاعر بزرگ است که حاوی نکات اخلاقی و عرفانی بسیاری بوده و جنبۀ تعلیمی و آموزشی دارد.

برای فراهم آمدن این مجموعه، تمامی دیوان‌های چاپی فارسی شاعران از آغاز تاکنون (در حدود دویست دیوان) مورد مطالعه قرار گرفته و تنها قصایدی که در استقبال از قصیدۀ شینیۀ خاقانی بر همان وزن و قافیه سروده شده‌اند، گردآوری شده‌اند. همچنین به نسخه‌های خطی چاپ نشده (در حدود پنجاه نسخه) مراجعه شده و قصاید استقبالی آنها استخراج گردیده است.

دکتر عبدالحسین زرین‌کوب درباره اهمیت این قصیده می‌نویسد: «قصیده‌ای است در حکمت و سیر نفس و این قصیده را مرآت الصّفا خوانند. قصیده به طور رمزی به بیان لطیف شاعرانه، مراتب تکامل نفس انسان را شرح می‌کند.» این قصیده به احتمال بسیار، یکی از منابع آموزشی و تعلیمی در مکتبخانه‌ها بوده است که فراوانی استقبال‌ها از آن و بسامد بالای اصطلاحات آموزشی و تعلیمی در آن، این مدعا را تأیید می‌کند.

نخستین بار امیر خسرو دهلوی از این چکامه تأثیر پذیرفته و چکامه‌ای را عیناً مانند خاقانی آغاز کرده و آن را مرآت الصفا نام گذاشته است. به گفتۀ م. سلطانف، به نقل از امری شیرازی، نخستین کسی که از قصیدۀ شینیۀ خاقانی استقبال کرده، نظامی گنجوی بوده است. مشهورترین استقبال از این قصیده مربوط به امیر خسرو دهلوی است که در تاریخ ادبیات فارسی نامبردار و مثال‌زدنی است.

با نگاهی به اسامی شاعران بزرگی که از این قصیده استقبال کرده‌اند، می‌توان به اهمیت و عظمت این شعر پی برد. از جمله این شاعران می‌توان به امیر خسرو دهلوی، عبدالرحمن جامی، عرفی شیرازی، امیر علیشیر نوایی، فضولی بغدادی، فیض کاشانی، بیدل دهلوی، شفائی اصفهانی، وصال شیرازی، همای شیرازی و قاآنی اشاره کرد.

از دیگر امتیازات این گنجینه گرانبها این است که موضوع اصلی اغلب این قصاید، مدح و منقبت رسول خدا(ص) و اهل‌بیت گرامی ایشان است. شاعران این مجموعه پس از ذکر مطالب عرفانی و تعلیمی، گریزی عاشقانه به مدح و منقبت معصومین به خصوص مولای متقیان حضرت علی(ع) می‌زنند و مراتب عشق و ارادت خود را به این خاندان مطهّر ابراز می‌دارند.

نسخ خطی مورد استفاده در این تحقیق شامل جنگ‌های اشعار متعدد از کتابخانه‌های ملی ملک تهران، کتابخانه مجلس تهران، کتابخانه‌های شخصی سید احمد بهشتی و سید عباس رستاخیز، و دیگر منابع دست‌اول ادبی بوده است.

منابع مقاله

پایگاه کتابخانه تخصصی ادبیات