تذکره نظامشاهیه

تذکرۀ نظامشاهیه
پدیدآوران	حسن بن عبدالرحمن (نویسنده) انوشیروانی، مجید (مصحح)
ناشر	چوگان
مکان نشر	تهران
سال نشر	1392
چاپ	اول
شابک	‎5‑34‑5682‑964‑978
موضوع	پزشکی اسلامی -- متون قدیمی تا قرن 12 -- پزشکی سنتی -- متون قدیمی تا قرن 12 -- داروشناسی -- متون قدیمی تا قرن 12
زبان	فارسی
تعداد جلد	1
کد کنگره	R ١٢٨/٣ / الف٨ت ١٣٩١
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

تذکرۀ نظامشاهیه تألیف حسن بن عبدالرحمن (قرن 10ق)، حکیم و پزشک دوره نظامشاهیان؛ تصحیح مجید انوشیروانی، مصحح؛ تذکره‌ای پزشکی است که بخشی کوچک از اثری گسترده محسوب می‌شود و به قیاس توصیف نویسنده در برگ‌های نخست، می‌بایست بسی فراتر از نسخۀ موجود بوده باشد. این کتاب که در دورۀ حکمرانی نظامشاهیان بر شبه جزیرۀ دکن در جنوب هند نگاشته شده، به بررسی بیماری‌های سردرد و درمان‌های آن با رویکردی تطبیقی میان آرای حکیمان یونانی، رومی، ایرانی و عرب می‌پردازد.

ساختار

این کتاب بر اساس طرح اصلی نویسنده می‌بایست شامل مقدمه و چهارده رکن و خاتمه باشد، اما نسخۀ موجود تنها شامل مقدمه و نه فصل نخست از رکن اول است که به انواع سردرد و درمان‌هایش اختصاص دارد.

گزارش کتاب

تذکرۀ نظامشاهیه اثر حسن بن عبدالرحمن، حکیمی از قرن دهم هجری قمری است که اطلاعات چندانی درباره او در دست نیست، اما با توجه به نام کتاب و اشارات نویسنده در خطبه، وی در دوره حکمرانی نظامشاهیان بر شبه جزیره دکن در جنوب هند می‌زیسته است. نظامشاهیان یکی از سه سلسله حکمرانان شیعه از میان پنج سلسله‌ای بوده‌اند که پس از تجزیه سرزمین‌های سلاطین بهمنی بر شبه جزیره دکن فرمان می‌رانده‌اند.

نویسنده کتاب خود را دربرگیرندۀ مقدمه و چهارده رکن و خاتمه معرفی کرده است، اما کامل‌ترین نسخۀ کنونی تنها شامل مقدمه و نه فصل نخست از رکن اول است که در آن به برخی از انواع سردرد و درمان‌هایش پرداخته است. این کتاب با وجود نقص و افتادگی، دست‌کم تاکنون کامل‌ترین و جامع‌ترین کتاب شناخته شده واحدی است که درباره سردرد نگاشته شده است.

در این کتاب نویسنده بیش از 120 تن از حکما را نام برده و نظرات آنان را به اشارت یا تفصیل یاد کرده است که در میان آنان یونانی و ایرانی و غیر آن و مسلمان و غیرمسلمان در کنار هم‌اند: بقراط، جالینوس، ارسطو، ارکاغانیس، اندرماخس، تیاذوق، شیخ الرئیس (ابن سینا)، بختیشوع، اسحاق بن عمران، اسقف بصری، تفلیسی، سندهشار هندی و دیگران. روش نویسنده در ذکر نام و ماهیت مفرده‌ها و نیز علاج‌های گوناگون در بیشتر موارد، روشی تطبیقی است و آرای حکیمان نام‌آور یونانی و رومی و ایرانی و عرب و اختلافات‌شان به ویژه در توصیف ماهیت یعنی شناسایی ظاهری گیاه را به خوبی ذکر کرده است.

نویسنده در بیان بیماری‌ها هم تعریف و سبب‌شناسی بیماری را گشوده و هم علامت‌شناسی آنها را با نگاه به کتاب اسباب و علامات و شرح آنها باز گفته است و هم در علاج‌ها به تفصیلی درخور به مفردات سودمند پرداخته و داروهای مرکب را یاد کرده است. همچنین به شایستگی دربارۀ درمان‌های غذایی و نیز تدابیر غیرخوراکی ماننده بهره‌گرفتن از شمومات (بوییدنی‌ها) و نطولات (مالیدنی‌ها) و اطلیه (ضمادها) و اضمده (مرهم‌ها) و ادهان (روغن‌ها) و قطورات (قطره‌ها) و عطوسات (عطسه‌آورها) و سعوطات (بخورها) را به خوبی بیان کرده و نیز روش تهیۀ برخی از خوراک‌ها و اشکال دارویی را نیز بیان کرده است.

این تصحیح براساس دو نسخه کتابخانه ملی و مجلس انجام گرفته است: نسخۀ کتابخانه ملی با شماره ثبت 5-10016 که در قرن 12 استنساخ شده و نوع کاغذ آن دولت‌آبادی و با خط نستعلیق نوشته شده است. این نسخه فارسی بوده و در سال 953 قمری تألیف و به نظامشاه اهدا شده است. نسخۀ کتابخانه مجلس نیز در قرن ده قمری نگاشته شده و به زبان فارسی است. به نظر می‌رسد که نسخه مجلس از روی نسخه ملی استنساخ شده است.

منابع مقاله

پایگاه کتابخانه تخصصی ادبیات