جوامع علم موسیقی: ریاضیات شفاء

جوامع علم موسیقی از ریاضیات شفاء بوعلی سینا
پدیدآوران	ابن سینا، حسین بن عبدالله (نویسنده) انوار، سید عبدالله (مترجم و شارح)
ناشر	بنیاد علمی و فرهنگی بوعلی سینا
مکان نشر	همدان
سال نشر	1393
چاپ	اول
شابک	‎978-600-94658-0-4
موضوع	موسیقی ایرانی -- متون قدیمی تا قرن 12 -- فلسفه اسلامی -- متون قدیمی تا قرن 14
زبان	فارسی
تعداد جلد	1
کد کنگره	BBR 518 /الف9ج8 1393

جوامع علم موسیقی: ریاضیات شفاء تألیف ابن سینا، حسین بن عبدالله (370-428ق)، فیلسوف و دانشمند ایرانی؛ ترجمه و شرح از سید عبدالله انوار (متولد 1303ش)، محقق و مترجم. این کتاب ترجمه و شرح فارسی بخش موسیقی کتاب «شفاء» ابن سینا است که به مباحث نظری موسیقی می‌پردازد.

ساختار

کتاب حاضر از یک یادداشت ناشر، یک یادداشت مترجم و شش مقاله (بخش) اصلی تشکیل شده است. هر مقاله نیز به نوبه خود به چندین فصل تقسیم شده است که مقاله پنجم با پنج فصل، بیشترین تعداد فصل را دارد.

گزارش کتاب

این اثر، در واقع کتاب سوم از بخش ریاضیات (فلسفه اوسط) از دایرةالمعارف بزرگ «شفاء» ابن سینا است که به علم موسیقی اختصاص دارد. مؤلف در این کتاب، موسیقی را ذیل فلسفه وسطا (ریاضیات) قرار می‌دهد و برای حل این مسئله که موضوع موسیقی (نغمه) کمّ نیست، استدلال می‌کند که آنچه در موسیقی موضوع بحث است، «نغمه من حیث‌التلائم و عدم‌التلائم» است و از آنجا که تلائم و عدم تلائم مستلزم وجود نسبت و تناسب بین دو نغمه است، این نسبت یک امر کمّی بوده و بنابراین، موسیقی زیرمجموعه ریاضیات قرار می‌گیرد.

کتاب به دو باب اصلیِ «تلحین» (ملودی) و «ایقاع» (ریتم) تقسیم شده است. چهار مقاله اول به باب تلحین و دو مقاله پایانی به باب ایقاع اختصاص یافته است.

در مقاله اول که شامل یک مقدمه و چهار فصل است، به تعریف صوت، زیری و بمی، ابعاد متفق و متنافر و نیز ابعاد متفق اصلی و بدلی پرداخته شده است. نوآوری مهم ابن سینا در این بخش، معرفی «ابعاد متفق بدلی» (مانند ذوالاربع و ذوالخمس بدلی) از طریق جایگزینی نغمات در بُعد ذوالکل است.

مقاله دوم در دو فصل، به عملیات ریاضی روی ابعاد موسیقی مانند جمع، تفریق، تضعیف (دوبرابر کردن) و تنصف (نیمه کردن) می‌پردازد.

مقاله سوم با چهار فصل، به مبحث «جنس» و انواع آن، تعداد اجناس، اجناس قوی و نیز اجناس ابعاد لیّنه اختصاص دارد.

مقاله چهارم در دو فصل، مباحث «جمع» (ترکیب ابعاد) و «انتقال» (جابجایی نغمات) در موسیقی را بررسی می‌کند.

مقاله پنجم که مفصل‌ترین بخش کتاب با پنج فصل است، به مباحث ایقاع (ریتم) می‌پردازد. در این فصل‌ها به تعریف ایقاع، تقلید آن با زبان، انواع اصناف موصّل و مفصّل، ترکیبات چهارتایی، پنج‌تایی و شش‌تایی و در نهایت، رابطه ایقاع با عروض و وزن های شعری پرداخته شده است. ابن سینا در این بخش نیز نوآوری هایی در تطبیق «اتانین» با عروض شعری ارائه داده است.

مقاله ششم و پایانی کتاب در دو فصل، به «تألیف لحن» (ترکیب نغمات) و «آلات موسیقایی» اختصاص یافته و مباحث عملی تر موسیقی را در بر می گیرد.

شارح کتاب، سید عبدالله انوار، در مقدمه خود اشاره کرده که ابن سینا با وجود آنکه نوازنده نبوده، اما به دلیل عمق دانش و هوش سرشار، نوآوری های خیره کننده ای در علم موسیقی ارائه داده که حتی اساتید عملی این هنر از آن غافل بوده اند. همچنین از کتابی با نام «لواحق» یاد کرده که ابن سینا نوآوری های خود را در آن ثبت می کرده و متأسفانه امروزه در دسترس نیست.

منابع مقاله

پایگاه کتابخانه تخصصی ادبیات