مجالس تفسیری

مجالس تفسیری
پدیدآوران	نیشا‌بوری، فضل‌ بن‌ محب‌ (نویسنده) زمانی، فاطمه (محقق) ببرکته شمشیری، رحیمه (محقق) حسینی، علیرضا (محقق)
ناشر	میراث مکتوب با همکاری انتشارات اطلاعات
مکان نشر	تهران
سال نشر	1403
شابک	‎2ـ278ـ203ـ600ـ978
کد کنگره	‏

مجالس تفسیری تألیف فضل بن محب نیشابوری (سدۀ پنجم هجری)، با مقدمه و تصحیح فاطمه زمانی، رحیمه بَبرکَته شمشیری و علیرضا حسینی؛ این کتاب دربرگیرندۀ چهل‌وچهار مجلس است و فضل بن محب در هر مجلس آیه یا آیاتی از یک سوره را برگزیده و ضمن ارائۀ تفسیر اجمالی از آن، از زوایای متعددی به مضمون آیه یا آیات شریف پرداخته است.

گزارش کتاب

ترجمه‌ها و تفاسیر قرآن کریم را شاید بتوان جزء اولین آثاری دانست که بعد از اسلام به زبان فارسی در این سرزمین به نگارش درآمده است؛ مانند «ترجمۀ تفسیر طبری» که از سوی جمعی از عالمان ماوراءالنهر به زبان فارسی ترجمه شد. در کنار تراجم و تفاسیر فارسی قرآن مجید، واعظان در مجالس خود به تفسیر آیات قرآن می‌پرداختند. یکی از نمونه‌های مجالس تفسیری رایج در سده‌های چهارم و پنجم هجری در خراسان، «مجالس تفسیری» فضل بن محب نیشابوری است که تک‌نسخه‌ای از آن بر جای مانده است.

ابوالقاسم فضل بن محب، شیخ، امام، واعظ و مسند روزگار خویش بود. او از مشایخ مشهور و از خاندان اهل حدیث و علم بود و پدرش و جدش در وعظ شهرت داشتند. آنچه از کتاب‌های رجال و تاریخ‌نگاری‌های دربارۀ شخصیت فضل به دست می‌آید، اشاره به اشتغال او به «وعظ» است. همچنین از او با صفاتی چون خیر، دیندار و عالم یاد شده است که بیان‌کنندۀ شخصیت فردی و اجتماعی اوست. از دیگر ویژگ‌های شخصیت فضل، تمایل‌های زاهدانه و ذوق عرفانی اوست که در این کتاب کاملاً مشهود است.

این کتاب دربرگیرندۀ چهل‌وچهار مجلس است و فضل بن محب در هر مجلس آیه یا آیاتی از یک سوره را برگزیده و ضمن ارائۀ تفسیر اجمالی از آن، از زوایای متعددی به مضمون آیه یا آیات شریف پرداخته است. نویسنده بر محور آیات قرآن کریم، احادیث نبوی و اقوال موعظه‌آمیز عرفا و صوفیۀ متقدم را در جلساتی کوتاه یا بلند به مخاطبان و مستمعان خود عرضه داشته است؛ بنابراین مجالس او همچون دیگر کتب مجالس شیوۀ گفتاری دارد.

مروری بر مجالس این کتاب نشان می‌دهد که ابن‌محب در جایگاه خطیب این مجالس، در ارائۀ مطالب بیشتر به حافظه تکیه داشت و کمتر به اصل منابع توجه داشته است. شواهد بسیاری در سراسر این متن وجود دارد که دلالت بر حافظه‌گویی نویسنده است؛ از جمله در مواردی خلط میان آیات مشابه یکدیگر در قرآن، خلط برخی روایات مشابه، نقل به معنای ناصحیح روایات، افتادگی کلمه یا عباراتی کلیدی از آیۀ قرآن یا نص روایات در متن مشاهده می‌شود.

آیات منتخب تفسیرشده به ترتیب از ابتدای قرآن یعنی سورۀ «بقره» تا سورۀ «حج» گزینش شده است. در هر مجلس یک یا چند آیه که یک مجموعۀ کلامی واحد را شکل می‌دهد، مورد بحث واقع شده است.

روش عمومی ابن‌محب در هر مجلس چنین است: نخست با عنوان «مجلس فی قوله تعالی» بخشی از آیه یا آیات مورد بحث آمده است. در ادامه روش فضل در هر مجلس متفاوت است؛ گاه بلافاصله عنوان «التفسیر» آمده است، گاه در ابتدا بدون عنوان خاصی مشخصات عددی سوره یعنی تعداد آیات، کلمات، حروف و شمارۀ آیۀ منتخب سوره بیان شده است و گاه در ابتدا بدون عنوان خاصی، روایت یا روایاتی از پیامبر اکرم و گاهی از صحابه و نیز امام صادق(ع) در بیان فضیلت تلاوت و خواص سوره‌ای می‌پردازد که آیه یا آیات مورد بحث در آن سوره آمده است.

برخی مباحث علوم قرآنی مورد اشاره در این متن عبارت‌اند از: وجوه و نظایر، تقدیم و تأخیر، آخر ما نزل، اسباب نزول. همچنین از دیگر ویژگی‌های روش تفسیری این مجالس، توجه به اختلاف دیدگاه‌های تفسیری میان مفسران، دیدگاه‌های خاص متأثر از مذهب ابن‌محب، توجه به روایات اهل‌بیت در سطح بسیار محدود، بهره‌گیری از نکات ادبی و بلاغی در جهت ارائۀ لطایف قرآنی و عرفانی، اهمیت جایگاه اعداد و ارقام در تفسیر و نیز روش و رویکرد نویسنده در نقل احادیث تفسیری و ... است.

«مجالس تفسیری» بر اساس چهار محور قرآن کریم، حدیث نبوی، سخنان و حکایات عارفان و صوفیه و نیز پند و اندرز و موعظه شکل گرفته است.

بی‌شک این اثر دربرگیرندۀ اطلاعات ارزشمندی دربارۀ مکاتب تفسیری، شیوه‌های وعظ و خطابه در عصر نویسنده است. افزون بر این استناد به احادیث، قصص پیامبران و ائمۀ دینی، حکایات اولیا و عارفان، استفاده از ابیات فارسی و عربی به فراخور محتوای تفسیری، کاربرد لغات فارسی و ... بر اهمیت مطالعۀ این اثر از دیدگاه‌های گوناگون تاریخی، ادبی و اجتماعی می‌افزاید.

افزون بر اهمیت رویکرد تفسیری مجالس، این اثر از جنبه‌های مختلف ادبی و زبانی نیز از ویژگی‌های دارای اهمیتی برخوردار است. از نظر زبانی وجود کلمات کهن، ویژگی‌های صرفی و نحوی سبک خراسانی قابل بررسی است. از حیث ادبی و محتوایی نیز دربردارندۀ حکایت‌های انبیا، صحابه و عرفا، شاهان و بزرگان دینی است. از جمله ویژگی‌های این کتاب استفاده از واژه‌های کهن، تحول آوایی لغات، تخفیف کلمات، تحول معانی واژگان، ساخت متفاوت کلمات مشتق و مرکب، انواع معنی حروف اضافه، کاربرد لغات عربی مطابق با دستور فارسی و ... است.

تنها دست‌نویس موجود از مجالس، نسخه‌ای به شمارۀ 12013 در کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی است که متأسفانه از ابتدا و انتها افتادگی دارد. ویژگی‌های رسم‌الخطی ـ زبانی این اثر متعلق به سدۀ پنجم و ششم هجری است که از این نظر دارای اهمیت است و گویای تلاش کاتب برای پایبندی به شیوۀ نگارش نسخه‌ای است که از روی آن کتابت کرده است.

منابع مقاله

پایگاه کتابخانه تخصصی ادبیات