شجرة الأتراک (گزیدۀ تاریخ الوس اربعۀ چنگیزی)

شجرة الأتراک
پدیدآوران	مؤلف ناشناخته (نویسنده) عباسی، حامد (مقدمه، تصحیح، تعلیقات)
ناشر	میراث مکتوب
مکان نشر	تهران
سال نشر	1403
شابک	‎9ـ279ـ203ـ600ـ978
کد کنگره	‏

شجرة الأتراک (گزیدۀ تاریخ الوس اربعۀ چنگیزی) اثر مؤلفی ناشناخته (تألیف حدود 980 ـ 1000 ق)، مقدمه، تصحیح و تعلیقات از حامد عباسی، موضوع کتاب خاندان مغول و الوس چهارگانۀ آن است. این تاریخ آمیزه‌ای از تواریخ عمومی و دودمانی است و نویسنده در نگارش این اثر از منابع تاریخی فراوانی بهره برده است و به آنها ارجاع داده است.

گزارش کتاب

شناخت خاندان چنگیزخان با توجه به گسترۀ وسیع تأثیرگذاری این تیره بر تاریخ و ادب ایران اگر گفته نشود مهم‌ترین رسالت محققان تاریخ این سرزمین است، با صراحت می‌توان بیان کرد که جزء اولویت‌های پژوهشی هر محققی باید قرار بگیرد؛ چه تأثیر این خاندان بر تاریخ و ادب ایران به‌ویژه از دوران جانشینان چنگیزخان و بعدها تیموریان به‌اندازه‌ای محسوس است که ایجاب‌کنندۀ پژوهش‌های گسترده باشد.

کتاب «شجرة الاتراک» درواقع به‌گزینی است از تاریخی گمشده منسوب به الغ‌بیک تیموری با نام «الوس اربعۀ چنگیزی» که تاریخ نگارش آن میان 980 تا 1000 قمری بوده است. موضوع کتاب نیز خاندان مغول و الوس چهارگانۀ آن است. این تاریخ آمیزه‌ای از تواریخ عمومی و دودمانی است و نویسنده در نگارش این اثر از منابع تاریخی فراوانی بهره برده است و به آنها ارجاع داده است.

نویسندۀ کتاب در عمل ناشناخته است؛ وی در متن کتاب از «شجرة الاتراک و تاریخ الوس اربعه ـ به طور مستقیم و غیرمستقیم یاد می‌کند.

بسیاری از ویژگی‌های متن این کتاب را چون رونوشت‌گونه‌ای از «ظفرنامه» اثر یزدی است، نمی‌توان خاص کتاب «شجرة الاتراک» دانست. بنابراین در این میان می‌توان به برخی از مؤلفه‌های منحصر نیز اشاره کرد.

تنها ویژگی‌ مهم دستوری کتاب، وفور بی‌رویۀ وجوه وصفی غالباً نادرست است که این خود نشان از سن کتاب دارد که چندان نمی‌تواند قدیم‌تر از دوران صفویه باشد. به لحاظ ادبی این کتاب نه از سنخ «تاریخ جهان‌گشای» عطاملک است و نه «تاریخ وصاف» و «تاریخ بیهقی» و نظیر آنها، بلکه این کتاب روایتی خشک از تاریخ است که گه‌گاه به حلیت ادبیت نیز درآمده است؛ ولی همین ادبی‌کردن متن بر فتور و رخوت متن افزوده است؛ به گونه‌ای که بسیاری از اشکال‌های زبانی را به‌وفور می‌توان به دست داد.

به نسبت حجم 232 ورقی کتاب، تعداد بسیاری شعر در میان متن مندرج است. درمجموع 1623 بیت و یک مصراع در کتاب گنجانده شده است که چهار بیت عربی، پنج بیت ترکی و دیگر اشعار به زبان فارسی است. هرچه از آغاز کتاب به انتهای آن پیش می‌رویم، کاربرد شعر کم‌رنگ‌تر می‌شود که این موضوع ریشه در این دارد که نویسندۀ کتاب در کاربرد شعر کاملاً تابع موضوع بوده است.

در متن کتاب نویسنده سعی در موثق نشان‌دادن نوشتۀ خود داشته است و چون بسیاری از مآخذی که در کتاب به آنها ارجاع داده شده، قبل از فوت الغ‌بیک نوشته نشده است، معلوم می‌شود که در تحریر ثانویه یا همان گزیدۀ «الوس اربعه» وارد شده و مربوط به اصل کتاب نیست.

در تصحیح این اثر از دو نسخۀ دانشگاه هاروارد و موزۀ بریتانیا استفاده شده است.

منابع مقاله

پایگاه کتابخانه تخصصی ادبیات