ابویقظان، عامر بن حفص بن قادم

ابویقظان، عامر بن حفص بن قادم ‌
نام کامل	عامر بن حفص بن قادم؛
نام‌های دیگر	ابویقظان، عامر بن حفص بن قادم؛
لقب	سحیم؛
تخلص	ابویقظان؛
نسب	عجیفی؛
نام پدر	حفص بن قادم؛
محل تولد	بصره؛، عراق؛
محل زندگی	عراق؛
رحلت	د190 ق؛
دین	اسلام؛
مذهب	‌ اهل‌سنت؛
پیشه	نسب شناس، مورخ؛
اطلاعات علمی
درجه علمی	نسب شناس، مورخ؛
مشایخ	جویریة بن اسماء، ابوالمقدام هشام بن زیاد، عبدالعزیز؛ ‌
شاگردان	مدائنی، خلیفه بن خیاط، ابن حبیب بغدادی؛
برخی آثار	1- النسب الكبیر؛

اَبویقْظان، عامر بن حفص بن قادم (د ۱۹۰ ق / ۸۰۶ م) نسب‌شناس و عالم به اخبار عرب،

لقب، نام، کنیه

به گفتۀ مدائنی، سُحَیم لقب داشت.

او را به نام‌ها و كنیه‌ها و دیگر القاب نیز خوانده‌اند. از این اسامی نمونه روایاتی به نقل از مدائنی در دست است.

نسب

ابویقظان از موالی بنی عُجَیف، تیرۀ قبیلۀ عدنانی بنی ربیعة بن مالك بود. احتمالاً مولایش وبرۀ تمیمی نام داشت.

زیستگاه

ابویقظان در بصره می‌زیست.

مشایخ، اساتید

در میان مشایخ او جویریة بن اسماء، ابوالمقدام هشام بن زیاد و عبدالعزیز (عبدالحمید؟) بن مهران از بزرگان راویان بصره در سدۀ ۲ ق شناخته شده‌اند. باتوجه به گرایش ابویقظان به علم انساب می‌توان حدس زد كه از طریق چنین مشایخی به روایات دغفل بن حنظلۀ سدوسی، نسّابۀ معروف بصره در سدۀ نخست ق2 نیز دسترسی داشت.

ثقه، آگاه به انساب و اخبار

از ابویقظان به عنوان فردی ثقه و آگاه به انساب و اخبار یاد می‌شود.

با آنكه هیچ یك از آثار او یافت نشده، اما می‌توان بخشی از روایات وی را از طریق مدائنی و شاگردانش احمد بن زهیر و احمد بن حارث خراز، همچنین خلیفة بن خیاط، ابن حبیب، ابوخالد غَنَوی و ابوعلی حسن بن علی حرمازی در منابع سده‌های ۳ و ۴ ق یافت.

چنین به نظر می‌رسد كه آنچه برخی از مؤلفان متقدم مانند جاحظ، ابوحاتم سجستانی، ابن قتیبه، ‌آمدی و ازدی نقل كرده‌اند، با استفادۀ مستقیم از تألیفات اوست.

آثار

۱. اخبار تمیم؛

۲. حِلْف تمیمٍ بعضها بعضاً؛

۳. كتاب نسب خِندِف و اخبارها؛

چون در منابع از شیوخ قوم ابویقظان به عنوان یكی از مآخذ وی یاد شده است، احتمال آن می‌رود كه وی اطلاعات مربوط به قبیلۀ تمیم و لیلی بنت حُلوان معروف به خندف را از آنان گرفته باشد؛

۴. النسب الكبیر؛

در نسب طوایف مختلف عرب، با توجه به گزارش ابن‌ ندیم در باب متقدمان نسابه‌ها و كسانی كه در زمینۀ نسب‌شناسی تألیفاتی داشته‌اند، شاید بتوان این كتاب را در نوع خود، نخستین تألیفی دانست كه انساب همۀ طوایف عرب را یكجا گردآورده است.

همچنین به نظر می‌رسد كه منقولات ابونصر بخاری (سدۀ ۴ ق) از ابویقظان برگرفته از كتاب اخیر او باشد.

گویا این كتاب در سدۀ ۷ ق / ۱۳ م موجود بوده، زیرا ابن خلكان ظاهراً آن را دیده و از آن بهره برده است؛

۵. النوادر؛

ابن ندیم نسخه‌ای ازآن را به خط ابن سعدان دیده بوده است. با توجه به تنوع مطالبی كه ابن قتیبه از ابویقظان نقل می‌كند، چنین به نظر می‌رسد كه اطلاعات او مأخوذ از همین كتاب باشد. . ‌

منابع مقاله

كاظم بیكی، محمد علی، دائر‌ةالمعارف بزرگ اسلامی زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران، مرکز دائر‌ةالمعارف بزرگ اسلامی، چاپ دوم، 1377.