خسرو انوشیروان: نوآوری‌ها و هشدارها

خسرو انوشیروان
پدیدآوران	بیانی، شیرین (نویسنده)
ناشر	جامی
مکان نشر	تهران
سال نشر	1399
شابک	‎0ـ226ـ176ـ600ـ978
کد کنگره	‏

خسرو انوشیروان: نوآوری‌ها و هشدارها تألیف شیرین بیانی (اسلامی ندوشن)، نویسنده در این کتاب همراه با بررسی‌های دقیق همه‌جانبه، معتقد است که خسرو انوشیروان در زمینه‌های سپاهی‌گری، اداری و فرهنگی و سامان‌دهی کشور، دارای استعدادی نبوغ‌آمیز بوده است و چنین شخصیت‌های تاریخی نادر هستند.

ساختار

این کتاب از سه بخش تشکیل شده است.

گزارش کتاب

یکی از شخصیت‌های مهم و بحث‌انگیز تاریخ ایران باستان که دربارۀ او نظریه‌های ضد و نقیضی ایراد شده، خسرو انوشیروان دادگر است. گروهی بر این باورند که او شاهنشاهی بزرگ، روشنفکر، دادگر و شخصیتی استثنایی بود؛ گروهی دیگر نیز می‌گویند او خونریز بود و دربارۀ سازماندهی سپاه اشتباهاتی را مرتکب شد.

نویسنده در این کتاب همراه با بررسی‌های دقیق همه‌جانبه، معتقد است که خسرو انوشیروان در زمینه‌های سپاهی‌گری، اداری و فرهنگی و سامان‌دهی کشور، دارای استعدادی نبوغ‌آمیز بوده است و چنین شخصیت‌های تاریخی نادر هستند.

خسرو انوشیروان از جهت سیاسی، با بهره‌گیری از اندیشه‌های سیاسی ـ اجتماعی «انقلاب اشتراکی» مزدکی و پس از کنارزدن آن، شاید بتوان گفت به تعبیر امروزی گرایش به اولین «نظام سوسیالیستی» را به صورتی خام پی‌ریزی نمود. او توانست نیروی روزافزون و مخرب طبقۀ اول جامعه ـ اشراف اداری، سپاهی و روحانی ـ را تضعیف نماید و به حکومت اقتدار بخشد؛ دست طبقات مولد ثروت را بازگذارد و با اصلاحات اجتماعی ـ اقتصادی همه‌جانبه، به تقویت هرچه بیشتر خزانه بپردازد و در رفاه مردم بکوشد. از جهت فرهنگی، با غور و مطالعه در اندیشه‌های متعالی آسمانی و زمینی پیرامون خود چون هندی، رومی و ....، فرهیخته ای والا و شاید بتوان گفت فیلسوفی شایان توجه گردد و زمینه را برای پیشرفت اندیشمندان از گروه‌های گوناگون بیش از پیش فراهم آورد.

به دلیل اتفاقاتی که در نیمۀ دوم دورۀ شاهنشاهی ساسانی یکی پس از دیگری رخ می‌داد، خسرو انوشیروان در عنفوان جوانی، در آستانۀ رسیدن به مقام ولایت‌عهدی و گرفتن عنوان «انوشیروان = جاویدان‌روان»، برای فرمانروایی خود تصمیم‌هایی گرفت و برنامه‌هایی پی‌ریزی کرد که عبارتند از: گرفتن انتقام از هیاطله که طی نبردهایی نیاوی وی و تعدادی از افراد خاندانش را کشته، پدرش را به زندان افکنده و هزینۀ سنگینی به خزانۀ کشور تحمیل کرده بودند؛ تقلیل نیروی واحد و تمام و کمال مقام فرماندهی کل سپاه که آن را برای حکومت زیان‌آور تشخیص داده بود؛ رویارویی با نهضت یا انقلاب مزدکی که جامعه را به نابسامانی کشیده و پدرش قباد را در نیمۀ اول راه با آن همدل و موافق می‌دید؛ جلوگیری از تهاجم‌های خطرآفرین گاه و بیگاه ایلات و قبایل ترک در شمال و شمال شرقی ایران از سویی و ممانعت از تهاجم‌های قبایل عرب که در اطراف و داخل ایران پراکنده بودند. خسرو انوشیروان پس از تکیه بر سریر پادشاهی ساسانی و در طول فرمانروایی طولانی‌اش، در زمینه‌های یادشده دست به کار شد و خستگی‌ناپذیر و بی‌امان آنها را دنبال نمود تا از سویی آرامش و امنیت را بازگرداند و از سوی دیگر، در ماوراء قلمروی موجود، مرزهای امنی برای ایران فراهم آورد.

این کتاب در سه بخش تنظیم شده است. بخش اول کتاب اختصاص به بررسی نظام سیاسی ـ اداری و فرهنگی آن دوره دارد. در فصل اول این بخش خسرو انوشیروان وارد عرصۀ زندگی تاریخی ایرانیان می‌گردد که به‌جرئت می‌توان گفت فصلی نو و شگفت است؛ در این فصل به دنبال معرفی این شاهنشاه، واقعۀ مزدکی مورد بررسی قرار گرفته که اولیل و یکی از مهم‌ترین و تأثیرگذارترین اقدامات داخلی خسرو انوشیروان محسوب می‌شود. در فصل دوم این بخش، دربارۀ وقایع ایران پس از مزدک و اصول کشورداری و نظم نوینی که خسرو انوشیروان در ایران به راه انداخت، مباحثی مطرح شده است.

دورۀ خسرو انوشیروان از جهت فرهنگی دارای دو ویژگی است: برای چندمین بار در عهد باستان، تکلیف دین به گونۀ بارز معلوم گردید؛ بدین معنی که با گردآوری مجدد اوستا، زرتشتی دین واحد حکومتی گردید و ادیان دیگر به کناری نهاده شدند. دیگر اینکه با تخفیف نیروی روحانیان از انجمادی که به گونۀ متوالی بر آن عارض شده بود، تا حدودی خارج و مقداری جو دینی سبک‌تر شد. مشخصۀ دوم اینکه با ورود فیلسوفان یونانی و تجدید حیات فلسفۀ افلاطونی و نوافلاطونی از سویی، و تماس تقریباً بی‌وقفه با روم و هند از سوی دیگر، خسرو انوشیروان با علاقه‌ای وافر و توجهی کامل به فلسفه، سبب وزش خوش‌آیند و تازه‌ای به جوّ فرهنگی کشور شد که تا قرونی ادامه یافت. فصل سوم به این مباحث اختصاص یافته است.

یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های ادارۀ شاهنشاهی ساسانی، چون زمان هخامنشی ایجاد «نظام تمرکز» بود که برخلاف نظام عدم تمرکز عهد اشکانی، امپراتوری را طی قرونی به پیش می‌برد. هر دوی این روش‌ها در نوع خود کارساز بودند. اگر ساسانی‌ها تا زمان مورد بحث نزدیک به چهار قرن حکومت رانده بودند، پارت‌ها در مجموع حدود پنج قرن به زندگی ادامه دادند و هر دو بزرگ‌ترین نیروی شرق در برابر نیروی غرب در جهان زمان خود بودند. در بخش دوم نظام سپاهی‌گری ـ ابداع‌ها و نبردها بررسی شده است.

بخش پایانی نیز عنوان «خاموشی و فرجام کلام» به خود گرفته که به نتیجه‌گیری مباحث اختصاص دارد.

منابع مقاله

پایگاه کتابخانه تخصصی ادبیات